Hej ósmoklasisto! Gotowy na sprawdzian z genetyki? Nie martw się, pomożemy Ci zrozumieć najważniejsze zagadnienia.
Czym jest gen?
Wyobraź sobie, że jesteś architektem. Twoim zadaniem jest zbudowanie domu. Potrzebujesz planu, prawda?
Gen to właśnie taki plan. To fragment DNA, który zawiera instrukcję budowy białka. Białka z kolei są budulcem wszystkiego w Twoim organizmie.
DNA przypomina spiralne schody. Wyobraź sobie tę spiralę. Gen to fragment jednego z tych schodków.
Każdy gen ma swoje zadanie. Jeden decyduje o kolorze oczu, inny o wzroście, a jeszcze inny o grupie krwi.
DNA, chromosomy i jądro komórkowe
Skoro gen to plan, to gdzie go przechowujemy?
DNA, czyli kwas deoksyrybonukleinowy, to ogromna biblioteka tych planów. To bardzo długi łańcuch.
Żeby DNA się nie poplątał, jest zwinięty w ciasne paczuszki. Te paczuszki nazywamy chromosomami.
Wyobraź sobie, że DNA to bardzo długa nić. Chromosomy to takie kłębki, które powstały przez zwinięcie tej nici.
Chromosomy znajdują się w jądrze komórkowym. Jądro to taki sejf, w którym bezpiecznie przechowujemy nasze plany.
Czyli: Gen – plan. DNA – biblioteka planów. Chromosomy – spakowane plany. Jądro komórkowe – sejf.
Człowiek ma 46 chromosomów, czyli 23 pary. Jedną parę dziedziczymy od mamy, a drugą od taty.
Allele – wersje genu
Masz niebieskie oczy? A może brązowe? To zależy od alleli.
Wyobraź sobie, że masz przepis na ciasto. Możesz go nieco zmodyfikować. Dodać więcej cukru albo czekolady.
Allele to różne wersje tego samego genu. Na przykład, gen odpowiadający za kolor oczu ma allel na kolor niebieski i allel na kolor brązowy.
Każdy z nas ma dwa allele każdego genu. Jeden od mamy i jeden od taty.
Jeśli masz dwa allele na brązowe oczy, to masz brązowe oczy. Jeśli masz jeden allel na brązowe i jeden na niebieskie, to prawdopodobnie też będziesz miał brązowe oczy. Dlaczego?
Dominacja i recesywność
Niektóre allele są silniejsze od innych. Mówimy, że są dominujące.
Wyobraź sobie, że masz dwa magnesy. Jeden jest bardzo silny, a drugi słaby. Silny magnes przyciągnie metal, a słaby nie.
Allel dominujący "zagłusza" allel recesywny. Oznacza to, że cecha kodowana przez allel dominujący będzie widoczna, nawet jeśli masz tylko jeden taki allel.
Allel recesywny ujawnia się tylko wtedy, gdy masz dwa takie allele. Wtedy allel dominujący nie może go zagłuszyć.
Wróćmy do koloru oczu. Allel na brązowe oczy (B) jest dominujący, a allel na niebieskie oczy (b) jest recesywny.
Osoba z genotypem BB ma brązowe oczy. Osoba z genotypem Bb ma brązowe oczy (bo allel B dominuje nad b). Osoba z genotypem bb ma niebieskie oczy.
Dziedziczenie – przekazywanie cech
Dziedziczymy cechy od naszych rodziców. To dzięki genetyce jesteśmy podobni do naszych rodzin.
Wyobraź sobie, że twoi rodzice mają woreczki z kolorowymi kulkami. Każdy woreczek to allel danego genu.
Mama ma woreczek z kulką brązową (B) i kulką niebieską (b). Tata też ma woreczek z kulką brązową (B) i kulką niebieską (b).
Ty dostajesz losowo jedną kulkę od mamy i jedną kulkę od taty. Możesz dostać BB, Bb lub bb.
To, jakie allele odziedziczysz, zależy od prawdopodobieństwa. Możesz użyć kwadratu Punnetta, żeby obliczyć prawdopodobieństwo odziedziczenia danej cechy.
Mutacje – błędy w genach
Czasami w naszych genach zdarzają się błędy. Mówimy wtedy o mutacjach.
Wyobraź sobie, że kopiujesz dokument. Czasami w trakcie kopiowania pojawiają się błędy. Literówka, brak strony itp.
Mutacje mogą być szkodliwe, neutralne lub nawet korzystne. Większość mutacji jest jednak neutralna.
Mutacje mogą prowadzić do różnych chorób genetycznych.
Podsumowanie
Genetyka to fascynująca dziedzina nauki. Mam nadzieję, że ten artykuł pomógł Ci lepiej zrozumieć podstawowe zagadnienia. Pamiętaj, że najważniejsze to wizualizacja i skojarzenia!
Powodzenia na sprawdzianie!
