Biologia Na Czasie 3 Rozszerzony

Written by Margaret Weigel
Updated at: 08 June 2025

Hej! Gotowi na powtórkę z Biologia Na Czasie 3 Rozszerzony? Super, zaczynamy! Pamiętajcie, damy radę!

I. Genetyka i Inżynieria Genetyczna

A. Podstawy Genetyki

Zacznijmy od podstaw. DNA to nośnik informacji genetycznej. Pamiętajcie o strukturze DNA: dwuniciowa helisa. Składa się z nukleotydów. Każdy nukleotyd zawiera zasadę azotową, deoksyrybozę (cukier) i grupę fosforanową.

W DNA mamy cztery zasady azotowe: adenina (A), tymina (T), cytozyna (C) i guanina (G). A łączy się z T, a C z G. To bardzo ważne!

Gen to odcinek DNA kodujący białko. Allele to różne wersje genu.

Genotyp to zestaw genów organizmu. Fenotyp to cechy organizmu, wynikające z genotypu i środowiska.

B. Dziedziczenie

Prawo Mendla to podstawa dziedziczenia. Pierwsze prawo Mendla, czyli prawo segregacji, mówi o tym, że allele jednego genu rozdzielają się podczas tworzenia gamet.

Drugie prawo Mendla, czyli prawo niezależnego dziedziczenia, mówi o tym, że allele różnych genów dziedziczą się niezależnie od siebie, o ile geny te leżą na różnych chromosomach.

Krzyżówka testowa pozwala ustalić, czy osobnik o dominującym fenotypie jest homozygotą dominującą, czy heterozygotą.

Pamiętajcie o dziedziczeniu sprzężonym z płcią. Geny leżące na chromosomach płciowych (X i Y) dziedziczą się inaczej niż geny leżące na autosomach.

C. Inżynieria Genetyczna

Inżynieria genetyczna to manipulowanie materiałem genetycznym. Używamy do tego enzymów restrykcyjnych, które tną DNA w specyficznych miejscach.

Ligazy DNA łączą fragmenty DNA. Plazmidy to małe, koliste cząsteczki DNA w bakteriach, które wykorzystujemy jako wektory do wprowadzania genów do komórek.

Organizm zmodyfikowany genetycznie (GMO) to organizm, którego materiał genetyczny został zmieniony przy użyciu metod inżynierii genetycznej.

II. Ewolucja

A. Dowody Ewolucji

Dowody ewolucji dzielimy na bezpośrednie i pośrednie. Bezpośrednie dowody to np. skamieniałości.

Pośrednie dowody to np. narządy homologiczne (mają wspólne pochodzenie, ale różną funkcję) i narządy analogiczne (mają podobną funkcję, ale różne pochodzenie).

Biogeografia również dostarcza dowodów na ewolucję. Rozmieszczenie gatunków na Ziemi wskazuje na ich pochodzenie i migracje.

B. Mechanizmy Ewolucji

Selekcja naturalna to główny mechanizm ewolucji. Oznacza, że osobniki lepiej przystosowane do środowiska mają większe szanse na przeżycie i rozmnażanie.

Mutacje to zmiany w materiale genetycznym. Mogą być korzystne, szkodliwe lub neutralne.

Dryf genetyczny to losowe zmiany w częstości alleli w populacji. Szczególnie silny wpływ ma w małych populacjach.

Przepływ genów to wymiana genów między populacjami.

C. Powstawanie Gatunków

Specjacja to proces powstawania nowych gatunków. Może zachodzić na drodze specjacji allopatrycznej (rozdzielenie geograficzne) lub specjacji sympatrycznej (brak rozdzielenia geograficznego).

Izolacja rozrodcza to bariera uniemożliwiająca krzyżowanie się różnych gatunków. Może być przedzygotyczna (np. różnice w zachowaniach godowych) lub postzygotyczna (np. niepłodność mieszańców).

III. Ekologia

A. Populacje

Populacja to grupa osobników tego samego gatunku żyjących na danym obszarze.

Rozmieszczenie populacji może być równomierne, skupiskowe lub losowe.

Wzrost populacji zależy od liczby urodzeń i śmierci, a także od imigracji i emigracji.

Krzywa wzrostu populacji może być wykładnicza (nieograniczony wzrost) lub logistyczna (wzrost ograniczony pojemnością środowiska).

B. Ekosystemy

Ekosystem to zespół organizmów żywych i ich środowiska nieożywionego, powiązanych ze sobą przepływem energii i obiegiem materii.

Producenci to organizmy autotroficzne (np. rośliny), które wytwarzają związki organiczne z nieorganicznych.

Konsumenci to organizmy heterotroficzne, które odżywiają się innymi organizmami.

Reducenci (destruenci) to organizmy, które rozkładają martwą materię organiczną.

Łańcuch pokarmowy to sekwencja organizmów, w której energia przepływa od producenta do konsumenta. Sieć pokarmowa to złożony system wzajemnych powiązań między łańcuchami pokarmowymi.

C. Oddziaływania Międzygatunkowe

Konkurencja to oddziaływanie negatywne dla obu gatunków. Może być wewnątrzgatunkowa lub międzygatunkowa.

Drapieżnictwo to oddziaływanie pozytywne dla drapieżnika, a negatywne dla ofiary.

Pasożytnictwo to oddziaływanie pozytywne dla pasożyta, a negatywne dla żywiciela.

Mutualizm to oddziaływanie korzystne dla obu gatunków. Komensalizm to oddziaływanie korzystne dla jednego gatunku, a neutralne dla drugiego.

IV. Ochrona Środowiska

A. Zagrożenia dla Bioróżnorodności

Zagrożenia dla bioróżnorodności to np. niszczenie siedlisk, zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatyczne, inwazyjne gatunki obce.

B. Metody Ochrony Przyrody

Ochrona in situ to ochrona gatunków w ich naturalnym środowisku. Ochrona ex situ to ochrona gatunków poza ich naturalnym środowiskiem (np. w ogrodach zoologicznych).

Parki narodowe i rezerwaty przyrody to obszary chronione, na których ogranicza się działalność człowieka.

Podsumowanie

Uff, to był spory kawałek materiału! Pamiętajcie, żeby skupić się na kluczowych pojęciach, zrozumieć mechanizmy i zależności. Powodzenia na egzaminie! Wierzę w Was!

Kluczowe zagadnienia: