Hej ósmoklasisto! Przygotowujesz się do sprawdzianu z WOS-u, dział 4? Super! Ten przewodnik pomoże Ci wszystko powtórzyć i usystematyzować wiedzę.
Państwo i Prawo
Zacznijmy od podstaw. Co to jest państwo?
To zorganizowana społeczność, zamieszkująca określone terytorium, która posiada własny rząd.
A prawo? To zbiór norm i zasad, które regulują życie społeczne.
Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym w państwie. Jest jak fundament, na którym buduje się reszta prawa.
Źródła prawa w Polsce to m.in. konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i rozporządzenia.
Funkcje Państwa
Państwo ma różne zadania do spełnienia. Najważniejsze to:
Funkcja prawodawcza: tworzenie prawa.
Funkcja wykonawcza: wprowadzanie prawa w życie.
Funkcja sądownicza: rozstrzyganie sporów i karanie za łamanie prawa.
Podział Władzy
Żeby uniknąć nadużyć, władza w państwie jest podzielona. Mamy trójpodział władzy:
Władza ustawodawcza: Sejm i Senat (stanowią prawo).
Władza wykonawcza: Prezydent i Rada Ministrów (wykonują prawo).
Władza sądownicza: Sądy i Trybunały (sprawują wymiar sprawiedliwości).
Samorząd Terytorialny
Polska jest podzielona na mniejsze jednostki, którymi zarządzają samorządy terytorialne. To pozwala na lepsze dopasowanie działań do potrzeb lokalnych społeczności.
Mamy trzy szczeble samorządu:
Gmina: najmniejsza jednostka, odpowiada za sprawy lokalne (np. szkoły, drogi).
Powiat: większa jednostka, zajmuje się sprawami ważnymi dla kilku gmin (np. szpitale, transport publiczny).
Województwo: największa jednostka, odpowiada za strategię rozwoju całego regionu (np. fundusze europejskie, kultura).
Organy gminy: Rada Gminy (stanowi prawo lokalne) i Wójt/Burmistrz/Prezydent Miasta (wykonuje uchwały Rady).
Wybory
Wybory są podstawą demokracji. Dzięki nim obywatele mogą wybrać swoich przedstawicieli do różnych organów władzy.
Zasady wyborcze:
Powszechność: prawo wyborcze przysługuje każdemu obywatelowi, który spełnia określone warunki (np. wiek).
Równość: każdy głos ma taką samą wagę.
Bezpośredniość: wyborcy głosują bezpośrednio na kandydatów lub listy wyborcze.
Tajność: nikt nie może dowiedzieć się, na kogo głosował dany wyborca.
Wolność: wyborcy sami decydują, czy chcą głosować i na kogo.
W Polsce mamy różne rodzaje wyborów: parlamentarne (do Sejmu i Senatu), prezydenckie, samorządowe, do Parlamentu Europejskiego.
Organizacje Pozarządowe (NGO)
Organizacje pozarządowe (NGO) to organizacje, które nie są częścią rządu ani biznesu. Działają dla dobra społecznego.
Przykłady NGO to fundacje, stowarzyszenia, ruchy społeczne.
Cele NGO: ochrona środowiska, pomoc humanitarna, edukacja, kultura, prawa człowieka.
NGO odgrywają ważną rolę w społeczeństwie obywatelskim. Monitorują działania władz, pomagają potrzebującym, promują ważne wartości.
Prawa Człowieka
Prawa człowieka to podstawowe prawa i wolności, które przysługują każdemu człowiekowi, niezależnie od rasy, płci, religii, narodowości czy innych cech.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka to dokument przyjęty przez ONZ, który określa podstawowe prawa człowieka.
Rodzaje praw człowieka:
Prawa osobiste: np. prawo do życia, wolności, nietykalności osobistej.
Prawa polityczne: np. prawo do głosowania, wolność słowa, prawo do zgromadzeń.
Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne: np. prawo do pracy, edukacji, ochrony zdrowia.
Ochrona praw człowieka jest obowiązkiem państwa. Istnieją różne instytucje, które zajmują się ochroną praw człowieka, np. Rzecznik Praw Obywatelskich, organizacje pozarządowe.
Unia Europejska (UE)
Unia Europejska (UE) to organizacja międzynarodowa, która skupia wiele państw europejskich. Polska jest członkiem UE od 2004 roku.
Cele UE: pokój, dobrobyt, wolność, bezpieczeństwo, sprawiedliwość.
Instytucje UE:
Parlament Europejski: wybierany przez obywateli UE, stanowi prawo.
Rada Europejska: składa się z szefów państw i rządów UE, wyznacza kierunki polityki.
Komisja Europejska: proponuje nowe przepisy i kontroluje ich przestrzeganie.
Członkostwo w UE przynosi Polsce wiele korzyści, np. dostęp do funduszy europejskich, swobodny przepływ osób, towarów i usług.
Podsumowanie
Pamiętaj! Na sprawdzianie najważniejsze jest zrozumienie definicji i pojęć. Postaraj się zapamiętać najważniejsze instytucje państwowe i ich funkcje. Zwróć uwagę na zasady wyborcze i rodzaje praw człowieka. Powodzenia!
Kilka kluczowych punktów do zapamiętania:
- Państwo, prawo, Konstytucja – definicje i znaczenie.
- Trójpodział władzy – organy i ich zadania.
- Samorząd terytorialny – szczeble i organy.
- Zasady wyborcze.
- Organizacje pozarządowe – cele i rola.
- Prawa człowieka – rodzaje i ochrona.
- Unia Europejska – cele i instytucje.
Dasz radę! Powodzenia na sprawdzianie!
