W języku polskim często spotykamy się z upodobnieniami głosek. Proces ten polega na tym, że jedna głoska upodabnia się do innej. Upodobnienia ułatwiają wymowę.
Co to jest upodobnienie?
Upodobnienie (inaczej: asymilacja) to proces fonetyczny. W jego wyniku jedna głoska staje się podobna do innej, sąsiedniej głoski. Zmiana ta dotyczy cech artykulacyjnych głoski. Ma na celu ułatwienie wymowy.
Wyróżniamy różne rodzaje upodobnień. Dzielimy je ze względu na kierunek oraz kryterium cechy, która ulega zmianie. Ten artykuł skupia się na kierunku upodobnień.
Upodobnienia pod względem kierunku
Rozróżniamy dwa podstawowe kierunki upodobnień: postępowe i wsteczne. Ważne jest, by rozumieć, co oznaczają te terminy.
Upodobnienie postępowe
Upodobnienie postępowe ma miejsce, gdy głoska następująca upodabnia się do głoski poprzedzającej. Czyli głoska, która jest później w wyrazie, przejmuje cechy od głoski, która jest wcześniej. "Postęp" sugeruje, że wpływ idzie "do przodu".
Niestety, upodobnienia postępowe w polszczyźnie nie są częste. Jednym z przykładów, choć dyskusyjnym, jest wymowa grupy spółgłoskowej "tf" w słowie "kraft". Niektórzy wymówią to bardziej miękko, zbliżając "f" do "t".
Upodobnienie wsteczne
Upodobnienie wsteczne, zwane także regresywnym, to znacznie częstsze zjawisko. W tym przypadku głoska poprzedzająca upodabnia się do głoski następującej. Innymi słowy, głoska, która jest wcześniej w wyrazie, przejmuje cechy od tej, która jest później. "Wstecz" oznacza, że wpływ idzie "do tyłu".
Upodobnienia wsteczne są powszechne. Często dotyczą dźwięczności. Przyjrzyjmy się kilku przykładom.
Przykłady upodobnień w języku polskim
Aby zrozumieć, jak identyfikować kierunek upodobnień, przeanalizujmy kilka przykładów. Zwróć uwagę na to, która głoska wpływa na którą.
Przykład 1: "krzyż" wymawiamy [kʃɨʂ].
Literę "ż" czytamy jako [ʂ] (sz). Dzieje się tak, ponieważ występuje na końcu wyrazu. Standardowa wymowa "ż" ulega zmianie na bezdźwięczną głoskę [ʂ]. To ubezdźwięcznienie na końcu wyrazu. W tym przypadku głoska następująca (koniec wyrazu, brak dźwięczności) wpływa na głoskę poprzedzającą ("ż"). Mamy do czynienia z upodobnieniem wstecznym.
Przykład 2: "jakby" wymawiamy [jagby].
Literę "k" w tym słowie wymawiamy jako [g]. To dlatego, że stoi ona przed dźwięcznym "b". Bezdźwięczna głoska "k" upodobniła się do dźwięcznej "b". Głoska następująca ("b") wpłynęła na głoskę poprzedzającą ("k"). Jest to przykład upodobnienia wstecznego pod względem dźwięczności.
Przykład 3: "prośba" wymawiamy [prɔʑba].
Literę "ś" wymawiamy jak [ʑ] (dź). Dźwięczna głoska "b" wpływa na bezdźwięczne "ś". "Ś" upodobniło się do "b", stając się dźwięcznym "ʑ". Głoska następująca ("b") wpłynęła na głoskę poprzedzającą ("ś"). Jest to ponownie upodobnienie wsteczne dźwięczności.
Przykład 4: "wróżba" wymawiamy [vruʒba].
Literę "ż" wymawiamy jak [ʒ] (dź). Dźwięczna głoska "b" wpływa na bezdźwięczne "ż". "Ż" upodobniło się do "b", stając się dźwięcznym "ʒ". Głoska następująca ("b") wpłynęła na głoskę poprzedzającą ("ż"). Jest to upodobnienie wsteczne.
Jak zaznaczać kierunek upodobnień?
Aby zaznaczyć kierunek upodobnienia, trzeba przede wszystkim zidentyfikować, które głoski ulegają zmianie. Następnie należy ustalić, która głoska wpływa na którą. Pamiętaj o różnicy między upodobnieniem postępowym (wpływ idzie do przodu) a wstecznym (wpływ idzie do tyłu).
Kiedy już ustalisz kierunek, możesz go zaznaczyć słownie. Na przykład: "W słowie 'jakby' zachodzi upodobnienie wsteczne. Głoska 'k' upodabnia się do 'b'." Można też użyć strzałek, choć jest to mniej formalne. Ważne jest, aby Twój opis był zrozumiały i precyzyjny.
Analiza upodobnień to ważny element nauki o języku polskim. Pozwala lepiej zrozumieć, jak działa wymowa i dlaczego pewne głoski brzmią tak, a nie inaczej. Zrozumienie tych procesów pomaga w poprawnej wymowie i ortografii.
