Hej ósmoklasisto! Czujesz presję przed testem z genetyki? Bez obaw! Razem przejdziemy przez najważniejsze zagadnienia.
Czym jest genetyka?
Genetyka to nauka o dziedziczności i zmienności. Czyli bada, jak przekazywane są cechy z rodziców na dzieci. I dlaczego nie jesteśmy identyczni!
Podstawowe pojęcia
Gen: to podstawowa jednostka dziedziczności. Odcinek DNA, który koduje białko.
DNA: kwas deoksyrybonukleinowy. To nośnik informacji genetycznej. Wygląda jak podwójna helisa.
Chromosomy: struktury w jądrze komórkowym, zawierające DNA.
Człowiek ma 46 chromosomów (23 pary).
Allele: różne wersje tego samego genu. Np. allel na niebieskie oczy i allel na brązowe oczy.
Genotyp: zestaw genów danego osobnika. Na przykład BB, Bb lub bb (gdzie B to allel dominujący, a b to allel recesywny).
Fenotyp: cechy zewnętrzne osobnika. Czyli jak wygląda (np. kolor oczu, wzrost).
Homozygota i Heterozygota
Homozygota: osobnik, który ma dwa identyczne allele danego genu. Może być homozygotą dominującą (BB) lub recesywną (bb).
Heterozygota: osobnik, który ma dwa różne allele danego genu (Bb).
Prawa Mendla
Gregor Mendel, ojciec genetyki, sformułował prawa dziedziczenia na podstawie badań nad grochem.
Pierwsze prawo Mendla (prawo czystości gamet)
W gametach znajduje się tylko jeden allel danego genu. Podczas tworzenia gamet, pary alleli rozdzielają się.
Drugie prawo Mendla (prawo niezależnej segregacji cech)
Allele różnych genów dziedziczą się niezależnie od siebie. Dotyczy to genów, które leżą na różnych chromosomach.
Dziedziczenie cech
Cechy dominujące: ujawniają się w fenotypie, nawet jeśli osobnik ma tylko jeden allel dominujący (np. Bb).
Cechy recesywne: ujawniają się tylko wtedy, gdy osobnik ma dwa allele recesywne (np. bb).
Krzyżówki genetyczne: schematy, które pokazują możliwe kombinacje alleli u potomstwa. Pomagają przewidzieć fenotypy i genotypy.
Używamy kwadratu Punnetta do przedstawiania krzyżówek.
Dziedziczenie grup krwi
Grupy krwi (A, B, AB, 0) są dziedziczone zgodnie z prawami Mendla.
Wyróżniamy allele: IA, IB i i. Allele IA i IB są dominujące w stosunku do allelu i.
Genotypy i fenotypy:
- Grupa krwi A: IAIA lub IAi
- Grupa krwi B: IBIB lub IBi
- Grupa krwi AB: IAIB
- Grupa krwi 0: ii
Dziedziczenie płci
Płeć człowieka jest determinowana przez chromosomy płci: X i Y.
Kobiety mają chromosomy XX, a mężczyźni XY.
Podczas tworzenia gamet, kobiety przekazują zawsze chromosom X, a mężczyźni mogą przekazać X lub Y.
Jeśli mężczyzna przekaże chromosom X, urodzi się dziewczynka (XX). Jeśli przekaże chromosom Y, urodzi się chłopiec (XY).
Choroby genetyczne
Choroby genetyczne: choroby spowodowane mutacjami w genach lub zmianami w liczbie chromosomów.
Przykłady:
- Mukowiscydoza: choroba recesywna, dotycząca układu oddechowego i pokarmowego.
- Fenyloketonuria: choroba recesywna, wpływająca na metabolizm aminokwasów.
- Zespół Downa: spowodowany obecnością dodatkowego chromosomu 21.
- Hemofilia: choroba sprzężona z płcią (dziedziczona z chromosomem X), powodująca zaburzenia krzepnięcia krwi.
- Daltonizm: choroba sprzężona z płcią, powodująca zaburzenia widzenia barw.
Mutacje
Mutacje: zmiany w materiale genetycznym (DNA). Mogą być spontaniczne lub spowodowane czynnikami zewnętrznymi (np. promieniowanie).
Mutacje mogą być:
- Korzystne: prowadzą do powstania nowych, korzystnych cech.
- Szkodliwe: powodują choroby genetyczne.
- Neutralne: nie mają wpływu na fenotyp.
Inżynieria genetyczna
Inżynieria genetyczna: dziedzina nauki, która zajmuje się modyfikowaniem materiału genetycznego organizmów.
Wykorzystuje się ją m.in. do:
- Produkcji leków (np. insuliny).
- Tworzenia roślin odpornych na szkodniki.
- Terapii genowych (leczenie chorób genetycznych).
Podsumowanie
Pamiętaj! Genetyka to fascynująca dziedzina. Kluczem do sukcesu jest zrozumienie podstawowych pojęć i praw Mendla.
Sprawdź, czy rozumiesz następujące zagadnienia:
- Różnica między genotypem a fenotypem.
- Jak obliczać prawdopodobieństwo wystąpienia danej cechy u potomstwa.
- Czym są choroby genetyczne i jak się dziedziczą.
- Jakie są zastosowania inżynierii genetycznej.
Powodzenia na teście! Wierzę w Ciebie!
