Hej ósmoklasisto! Przygotuj się na przygodę w świecie genów!
Zaczynamy od podstaw. Genetyka to nauka o dziedziczeniu cech.
Pomyśl o swojej rodzinie. Widzisz podobieństwa? Kolor oczu, włosów, wzrost?
To właśnie geny! Przekazywane z rodziców na dzieci.
Co to jest gen?
Gen to fragment DNA. DNA to jak instrukcja obsługi Twojego ciała.
Wyobraź sobie przepis na ciasto. Gen to jak konkretny krok w tym przepisie.
DNA znajduje się w jądrze każdej komórki. Jądro to centrum dowodzenia komórki.
Porównaj to do biblioteki (jądro) w której znajdują się księgi (DNA) a w nich rozdziały (geny).
Gen koduje informacje o konkretnej cesze. Na przykład kolor oczu.
Mamy dwa allele dla każdej cechy. Jeden od mamy, jeden od taty.
Allele – wersje genów
Allele to różne wersje tego samego genu. Jak kolor lakieru na samochodzie.
Jeden allel może kodować niebieskie oczy, drugi brązowe.
Allel dominujący ujawnia się zawsze. Allel recesywny tylko wtedy, gdy nie ma dominującego.
Wyobraź sobie, że dominujący allel to głośny krzykacz. Recesywny jest cichy i pokaże się tylko wtedy, gdy krzykacz jest nieobecny.
Oznaczamy je literami. Duża litera to allel dominujący (np. A), mała litera to allel recesywny (np. a).
Genotyp i Fenotyp
Genotyp to zapis genów. Na przykład AA, Aa, aa.
Fenotyp to to, co widzimy. Kolor oczu, włosów, wzrost.
Genotyp to przepis, a fenotyp to ciasto, które upiekliśmy.
Osoba o genotypie AA ma brązowe oczy (jeśli A to allel brązowych oczu i jest dominujący).
Osoba o genotypie Aa również ma brązowe oczy. Bo A jest dominujący.
Osoba o genotypie aa ma niebieskie oczy (jeśli a to allel niebieskich oczu i jest recesywny).
Homozygota i Heterozygota
Homozygota to dwa takie same allele. AA lub aa.
Heterozygota to dwa różne allele. Aa.
Homozygota to jak dwie takie same baterie w pilocie. Heterozygota to dwie różne.
Krzyżówki genetyczne
Krzyżówki genetyczne pomagają przewidzieć, jakie cechy będą miały potomstwo.
Używamy do tego tzw. szachownicy genetycznej.
Wyobraź sobie tabelę. Na górze genotyp jednego rodzica, z boku drugiego.
Wpisujesz allele w kratki, żeby zobaczyć możliwe kombinacje genotypów potomstwa.
Przykład: Krzyżujemy rodziców Aa x Aa (heterozygoty).
Potomstwo może mieć genotypy: AA, Aa, Aa, aa.
To oznacza, że mają 25% szans na genotyp AA, 50% szans na genotyp Aa i 25% szans na genotyp aa.
Dziedziczenie cech
Nie wszystkie cechy dziedziczą się w prosty sposób.
Niektóre cechy są zależne od wielu genów (dziedziczenie wielogenowe). Na przykład wzrost czy kolor skóry.
Na niektóre cechy wpływają również czynniki środowiskowe. Na przykład dieta wpływa na wzrost.
Wyobraź sobie, że roślina dostaje dwa różne nawozy. Jeden na wzrost, drugi na kolor liści. Efekt będzie mieszanką obu nawozów.
Mutacje
Mutacje to zmiany w DNA. Mogą być spontaniczne lub spowodowane czynnikami zewnętrznymi.
Niektóre mutacje są szkodliwe, inne obojętne, a niektóre nawet korzystne.
Wyobraź sobie, że w przepisie na ciasto jest błąd. Czasem nic się nie stanie, czasem ciasto będzie niedobre, a czasem… może okaże się jeszcze lepsze niż wcześniej!
Mutacje są podstawą ewolucji. Dzięki nim organizmy mogą się przystosowywać do zmieniających się warunków.
Podsumowanie
Genetyka to fascynująca dziedzina nauki.
Pozwala zrozumieć, dlaczego jesteśmy tacy, jacy jesteśmy.
Pamiętaj: gen, allel, genotyp, fenotyp, homozygota, heterozygota, mutacja.
Powodzenia na teście z biologii!
Wykorzystaj wyobraźnię i analogie, które tu poznałeś. Pamiętaj o przepisie na ciasto, głośnym krzykaczu i dwóch różnych bateriach. Wizualizacja pomoże Ci zapamiętać kluczowe pojęcia.
Trzymam kciuki!
