Hej ósmoklasisto! Zbliża się sprawdzian z genetyki? Bez obaw, pomogę Ci się przygotować!
Podstawy Genetyki
Zacznijmy od podstaw. Co to w ogóle jest ta genetyka?
Genetyka to nauka o dziedziczności i zmienności cech. Czyli, jak przekazujemy cechy z rodziców na dzieci.
Dziedziczność to przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie.
Zmienność to różnice w cechach między osobnikami tego samego gatunku.
Komórka i DNA
Kluczowe pojęcia to komórka i DNA. Pamiętasz, co to?
Komórka to podstawowa jednostka życia. W każdej komórce (prawie) jest jądro.
Jądro komórkowe zawiera chromosomy. A chromosomy zawierają DNA.
DNA, czyli kwas deoksyrybonukleinowy, to nośnik informacji genetycznej.
DNA ma strukturę podwójnej helisy. Wygląda jak skręcona drabina.
Gen to odcinek DNA, który zawiera informacje o jednej cesze.
Chromosomy
Chromosomy występują w parach. Jeden chromosom pochodzi od matki, a drugi od ojca.
U człowieka mamy 23 pary chromosomów, czyli 46 chromosomów w każdej komórce (poza komórkami rozrodczymi).
Kariotyp to zestaw chromosomów danego osobnika.
Chromosomy płci determinują płeć osobnika. Kobiety mają XX, a mężczyźni XY.
Dziedziczenie Cech
Jak dziedziczymy cechy? Przez geny, które znajdują się na chromosomach.
Allele
Allele to różne wersje tego samego genu. Na przykład, gen koloru oczu może mieć allele na oczy niebieskie lub brązowe.
Homozygota to sytuacja, gdy dany osobnik ma dwa identyczne allele danego genu (np. dwa allele na oczy niebieskie).
Heterozygota to sytuacja, gdy dany osobnik ma dwa różne allele danego genu (np. jeden allel na oczy niebieskie i jeden na oczy brązowe).
Dominacja i Recesywność
Allele dominujące ujawniają się w fenotypie (wyglądzie) nawet, gdy występuje tylko jeden taki allel.
Allele recesywne ujawniają się w fenotypie tylko wtedy, gdy występują dwa takie allele.
Fenotyp to wygląd zewnętrzny osobnika, wynikający z jego genotypu.
Genotyp to zestaw genów danego osobnika.
Przykład: Brązowe oczy (B) są dominujące nad niebieskimi oczami (b). Osoba o genotypie BB lub Bb będzie miała brązowe oczy. Osoba o genotypie bb będzie miała niebieskie oczy.
Krzyżówki Genetyczne
Krzyżówki genetyczne (inaczej: diagramy Punnetta) pozwalają przewidzieć, jakie genotypy i fenotypy mogą wystąpić u potomstwa.
Trzeba określić genotypy rodziców.
Następnie, rozpisać możliwe kombinacje alleli w komórkach rozrodczych rodziców.
Potem, wypełnić diagram Punnetta, aby zobaczyć możliwe genotypy potomstwa.
Na koniec, określić fenotypy dla każdego genotypu.
Grupy Krwi
Dziedziczenie grup krwi to dobry przykład. Wyróżniamy grupy krwi A, B, AB i 0.
Gen odpowiedzialny za grupę krwi ma trzy allele: A, B i 0.
Allele A i B są dominujące nad 0.
Allele A i B są kodominujące – jeśli występują razem, oba się ujawniają (grupa krwi AB).
Dlatego:
- Grupa krwi A ma genotypy AA lub A0.
- Grupa krwi B ma genotypy BB lub B0.
- Grupa krwi AB ma genotyp AB.
- Grupa krwi 0 ma genotyp 00.
Warto poćwiczyć krzyżówki dotyczące grup krwi!
Choroby Genetyczne
Choroby genetyczne są spowodowane mutacjami w genach lub chromosomach.
Mogą być dziedziczone lub powstawać spontanicznie.
Przykłady chorób genetycznych:
Mukowiscydoza – choroba recesywna, powodująca problemy z oddychaniem i trawieniem.
Fenyloketonuria – choroba recesywna, powodująca zaburzenia metabolizmu aminokwasów.
Zespół Downa (trisomia 21) – spowodowany obecnością dodatkowego chromosomu 21.
Mutacje
Mutacje to zmiany w materiale genetycznym.
Mogą być spontaniczne (powstające samoistnie) lub indukowane (wywołane przez czynniki zewnętrzne, np. promieniowanie).
Mutacje mogą być korzystne, szkodliwe lub neutralne.
Mutacje są źródłem zmienności genetycznej, która jest podstawą ewolucji.
Podsumowanie Kluczowych Pojęć
Pamiętaj o:
- DNA: Nośnik informacji genetycznej.
- Gen: Odcinek DNA kodujący cechę.
- Allele: Różne wersje genu.
- Dominacja i recesywność: Sposób, w jaki allele się ujawniają.
- Homozygota i heterozygota: Genotypy.
- Fenotyp i genotyp: Wygląd i zestaw genów.
- Krzyżówki genetyczne: Narzędzie do przewidywania dziedziczenia.
Powodzenia na sprawdzianie! Pamiętaj, że dasz radę! Przeczytaj wszystko jeszcze raz i spróbuj rozwiązać kilka zadań. Skup się na zrozumieniu, a nie tylko na zapamiętywaniu. Trzymam kciuki!
