Hej siódmoklasisto! Gotów na Sprawdzian z Geografii, Dział 3? Zrelaksuj się! Przejdziemy przez to razem. Użyjemy obrazów i prostych wyjaśnień, żeby wszystko było jasne.
Litosfera – Pływająca Ziemia
Wyobraź sobie skorupkę jajka. To nasza litosfera. Jest cienka i krucha.
Ale zamiast jednego kawałka, jest jak połamana mozaika. Te kawałki to płyty litosfery. One nieustannie się poruszają! Powoli, bardzo powoli.
Jak to działa? Pomyśl o zupie, która się gotuje. Na dnie jest gorąco, a u góry chłodniej. To powoduje ruch. Pod płytami litosfery jest rozgrzana astenosfera. Jej ruch "unosi" i popycha płyty.
Rodzaje ruchów płyt: zderzanie, oddalanie się i przesuwanie obok siebie.
Zderzanie się płyt
Wyobraź sobie dwie łódki płynące naprzeciw siebie. Co się stanie? Zderzą się! Podobnie jest z płytami.
Gdy dwie płyty kontynentalne się zderzają, tworzą się góry! Himalaje powstały właśnie tak, gdy płyta indyjska zderzyła się z azjatycką. Olbrzymie fałdy skalne wypiętrzyły się w górę.
Gdy płyta oceaniczna zderza się z kontynentalną, cięższa płyta oceaniczna wślizguje się pod lżejszą kontynentalną. To nazywamy subdukcją. Powstają głębokie rowy oceaniczne i wulkany na lądzie.
Na przykład, Andy w Ameryce Południowej powstały przez subdukcję płyty Nazca pod płytę południowoamerykańską. Wzdłuż wybrzeża zobaczysz aktywny wulkanizm!
Oddalanie się płyt
Pomyśl o pizzy, którą kroisz na pół. Płyty litosfery też mogą się od siebie oddalać.
Gdzie to się dzieje? Na dnie oceanów! Tam powstają grzbiety śródoceaniczne. Gorąca magma wydobywa się na powierzchnię, tworząc nową skorupę oceaniczną. To jak ciągła budowa nowych "pasów startowych" dla oceanu!
Ryft Wschodnioafrykański to przykład na lądzie. Afryka pęka i powoli dzieli się na dwie części. Za miliony lat powstanie tam nowy ocean!
Przesuwanie się płyt
Wyobraź sobie dwie książki, które przesuwasz obok siebie na biurku. One się trą. Podobnie robią płyty litosfery.
Gdy płyty przesuwają się obok siebie, powstają uskoki. To miejsca, gdzie skały pękają i przemieszczają się.
Najsłynniejszy uskok to San Andreas w Kalifornii. To tam często zdarzają się trzęsienia ziemi. Płyta pacyficzna przesuwa się obok płyty północnoamerykańskiej.
Wulkanizm – Ognista Góra
Wulkan to miejsce, gdzie gorąca magma wydobywa się na powierzchnię Ziemi. Wyobraź sobie czajnik z gotującą się wodą. Para i woda wydostają się przez gwizdek. Wulkan działa podobnie, tylko zamiast wody, mamy lawę i popiół.
Rodzaje wulkanów: stożkowe (np. Fudżi), tarczowe (np. Mauna Loa) i stratowulkany (np. Wezuwiusz).
Erupcje wulkaniczne mogą być wybuchowe lub wylewne. Wybuchowe erupcje wyrzucają w górę popiół, gazy i odłamki skalne. Wylewne erupcje powodują wypływ lawy.
Skutki wulkanizmu: zniszczenia, ale także żyzne gleby (popiół wulkaniczny jest bogaty w składniki odżywcze) i powstawanie nowych lądów (wyspy wulkaniczne).
Trzęsienia Ziemi – Drżąca Ziemia
Trzęsienie ziemi to nagłe uwolnienie energii w skorupie ziemskiej. Wyobraź sobie, że naciągasz gumkę. W pewnym momencie pęknie i uwolni energię. Podobnie jest z trzęsieniami.
Hipocentrum to miejsce, gdzie powstaje trzęsienie ziemi (pod ziemią). Epicentrum to miejsce na powierzchni Ziemi, bezpośrednio nad hipocentrum. Tam trzęsienie jest najsilniejsze.
Sejsmograf to urządzenie, które mierzy siłę trzęsienia ziemi. Skala Richtera określa magnitudo trzęsienia (siłę). Skala Mercallego opisuje skutki trzęsienia (zniszczenia).
Skutki trzęsień ziemi: zniszczenia budynków, osuwiska, tsunami (fale oceaniczne).
Jak się zachować podczas trzęsienia ziemi? Znajdź bezpieczne miejsce (np. pod stołem), z dala od okien i ciężkich przedmiotów. Jeśli jesteś na zewnątrz, oddal się od budynków i linii energetycznych.
Zapamiętaj!
Płyty litosfery to jak kawałki mozaiki, które się poruszają. Ich ruchy powodują powstawanie gór, wulkanów i trzęsień ziemi. Wulkan to ogień, który wydobywa się z wnętrza Ziemi. Trzęsienie ziemi to drżenie, które wstrząsa Ziemią.
Powodzenia na sprawdzianie! Wykorzystaj tę wiedzę i wizualizacje. Jesteś gotowy, żeby zdać ten sprawdzian na piątkę!
