Zacznijmy od Repetytorium Osmoklasisty Część 1 Dział 1 Człowiek. Skupimy się na zagadnieniach gramatycznych.
Części mowy
Części mowy to kategorie, na które dzielimy wyrazy.
Wyróżniamy:
- rzeczownik
- czasownik
- przymiotnik
- przysłówek
- liczebnik
- zaimek
- przyimek
- spójnik
- wykrzyknik
- partykuła
Pierwsze sześć to odmienne części mowy. Ostatnie cztery są nieodmienne.
Rzeczownik
Rzeczownik nazywa osoby, zwierzęta, rzeczy, miejsca, pojęcia i zjawiska. Odpowiada na pytania: kto? co?
Np.: człowiek, pies, książka, dom, miłość, wiatr.
Rzeczowniki mają rodzaj (męski, żeński, nijaki), liczbę (pojedyncza, mnoga) i przypadek (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz).
Np.: człowiek (rodzaj męski, liczba pojedyncza, mianownik).
Czasownik
Czasownik wyraża czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?
Np.: biegać, spać, myśleć, być, istnieć.
Czasowniki odmieniają się przez osoby (ja, ty, on/ona/ono, my, wy, oni/one), liczby (pojedyncza, mnoga), czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły), tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający) i strony (czynna, bierna, zwrotna).
Np.: biegam (1. osoba, liczba pojedyncza, czas teraźniejszy, tryb oznajmujący, strona czynna).
Przymiotnik
Przymiotnik określa cechy rzeczownika. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje?
Np.: mądry, piękna, czerwone, wysoki, czyja.
Przymiotniki odmieniają się przez rodzaj (męski, żeński, nijaki), liczbę (pojedyncza, mnoga) i przypadek (mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, wołacz). Stopniują się (równy, wyższy, najwyższy).
Np.: mądry (rodzaj męski, liczba pojedyncza, mianownik). Mądrzejszy, najmądrzejszy.
Przysłówek
Przysłówek określa cechy czasownika, przymiotnika lub innego przysłówka. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy?
Np.: dobrze, szybko, wczoraj, tutaj.
Przysłówki nie odmieniają się, ale niektóre (te pochodzące od przymiotników) stopniują się (równy, wyższy, najwyższy).
Np.: szybko (stopień równy). Szybciej, najszybciej.
Liczebnik
Liczebnik określa liczbę lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei?
Np.: jeden, dwa, trzy, pierwszy, drugi, trzeci.
Liczebniki odmieniają się przez przypadki. Niektóre także przez rodzaje (np. dwa – rodzaj męski, dwie – rodzaj żeński).
Zaimek
Zaimek zastępuje rzeczownik, przymiotnik, liczebnik lub przysłówek.
Rodzaje zaimków:
- rzeczowne (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one, kto, co)
- przymiotne (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, który, jaki, czyj)
- liczebne (np. tyle, ile)
- przysłówkowe (np. tutaj, tam, wtedy, jak)
Zaimki odmieniają się podobnie jak te części mowy, które zastępują.
Przyimek
Przyimek łączy wyrazy w zdaniu, tworząc wyrażenia przyimkowe.
Np.: w, na, pod, nad, przed, za, do, od, z, przez, dla, bez.
Przyimki są nieodmienne.
Spójnik
Spójnik łączy wyrazy lub zdania.
Np.: i, oraz, a, ale, lecz, więc, zatem, bo, żeby.
Spójniki są nieodmienne.
Wykrzyknik
Wykrzyknik wyraża emocje, okrzyki, naśladowanie dźwięków.
Np.: ach, och, ech, hej, brr, hau, miau.
Wykrzykniki są nieodmienne.
Partykuła
Partykuła wzmacnia lub modyfikuje znaczenie wyrazów lub zdań.
Np.: nie, czy, no, tylko, właśnie, przecież.
Partykuły są nieodmienne.
Zdanie pojedyncze i złożone
Zdanie pojedyncze zawiera jedno orzeczenie (jeden czasownik w formie osobowej).
Np.: Czytam książkę.
Zdanie złożone zawiera co najmniej dwa orzeczenia.
Np.: Czytam książkę i słucham muzyki.
Zdania złożone dzielimy na:
- współrzędnie złożone
- podrzędnie złożone
W zdaniach współrzędnie złożonych zdania składowe są równorzędne, tzn. żadne z nich nie jest nadrzędne ani podrzędne wobec drugiego. Łączą je spójniki współrzędne (np. i, oraz, a, ale, lecz, więc, zatem).
Np.: Czytam książkę, ale nie rozumiem wszystkiego.
W zdaniach podrzędnie złożonych jedno zdanie (podrzędne) jest zależne od drugiego (nadrzędnego). Zdania podrzędne odpowiadają na pytania, które zadajemy zdaniu nadrzędnemu.
Np.: Wiem, że to trudne. (Zdanie podrzędne: że to trudne – odpowiada na pytanie: Wiem co?)
