Wyobraź sobie, że jesteś detektywem, który dostał do ręki bardzo ważną mapę skarbów. Ta mapa to Twoje zdanie w języku polskim. Ale mapa jest pusta! Twoim zadaniem jest ją wypełnić, narysować drogi, zaznaczyć punkty orientacyjne i podpisać wszystko dokładnie, żeby nikt się nie zgubił.
Co to znaczy "Przepisz do zeszytu wypełnione wykresy i podpisz wszystkie części zdania"?
Najprościej mówiąc, to instrukcja, żeby bardzo dokładnie przyjrzeć się zdaniu, rozłożyć je na czynniki pierwsze i zapisać to wszystko w czytelny sposób. Pomyśl o tym jak o anatomii zdania. Zamiast ciała, masz zdanie, a zamiast kości i mięśni – różne części mowy i ich funkcje.
Krok 1: Wykresy - czyli jak wizualizować zdanie
Zapomnij na chwilę o linijkach i kropkach. Wykres to nic innego jak sposób na narysowanie zdania. Możemy użyć do tego różnych kształtów, kolorów i strzałek. Wyobraź sobie, że podmiot (kto wykonuje czynność) to fundament domu – to na nim wszystko się opiera. Zaznaczmy go więc grubą, solidną linią. Potem, orzeczenie (co robi ten podmiot) to ściany – to ono mówi, co się dzieje. Zaznaczmy je innym kolorem i połączmy z podmiotem strzałką, żeby było widać, że są ze sobą powiązane.
Przykład:
Mały kotek śpi.
Na wykresie mogłoby to wyglądać tak:
[Gruba linia, kolor niebieski:] Mały kotek (Podmiot)
[Strzałka od "Mały kotek" do:]
[Średnia linia, kolor czerwony:] śpi (Orzeczenie)
Widzisz? Już masz prosty wykres! Mały i kotek to przymiotnik i rzeczownik, które razem tworzą podmiot. Śpi to nasz czasownik – orzeczenie.
Krok 2: Podpisywanie - czyli identyfikacja części zdania
Kiedy już narysujesz wykres, musisz go podpisać. To jakbyś umieszczał etykiety na słoikach z dżemem – musisz wiedzieć, co jest w każdym słoiku! Podpisz więc każdą część zdania, używając nazw części mowy: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek, przyimek, spójnik, zaimek, liczebnik, wykrzyknik.
W naszym przykładzie:
Mały – przymiotnik kotek – rzeczownik śpi – czasownik
Pamiętaj, że niektóre części zdania mogą być bardziej skomplikowane. Na przykład, do lasu to wyrażenie przyimkowe (przyimek + rzeczownik). Szybko biega to z kolei przysłówek i czasownik.
Krok 3: Złożone zdania - czyli budowa wielopiętrowego domu
Teraz przejdźmy do trudniejszych zdań, takich jak:
Gdy pada deszcz, dzieci bawią się w domu.
To zdanie złożone z dwóch zdań składowych. Zaznaczmy je dwoma różnymi kolorami. Pierwsze zdanie (gdy pada deszcz) to okolicznik czasu, a drugie (dzieci bawią się w domu) to zdanie główne. Na wykresie możesz to zaznaczyć jako dwa oddzielne bloki połączone strzałką wskazującą zależność.
[Blok 1, kolor zielony:] Gdy pada deszcz (Okolicznik czasu)
[Strzałka od bloku 1 do bloku 2]
[Blok 2, kolor pomarańczowy:] Dzieci bawią się w domu (Zdanie główne)
W zdaniu głównym:
Dzieci – podmiot (rzeczownik)
bawią się – orzeczenie (czasownik)
w domu – okolicznik miejsca (wyrażenie przyimkowe)
A w zdaniu podrzędnym:
Gdy – spójnik (wprowadzający zdanie podrzędne)
pada – orzeczenie (czasownik)
deszcz – podmiot (rzeczownik)
Widzisz, jak to wszystko zaczyna się układać? Im bardziej skomplikowane zdanie, tym bardziej szczegółowy musi być Twój wykres i dokładniejsze podpisy.
Realne przykłady i wskazówki
*"Mama upiekła pyszne ciasto czekoladowe." Zacznij od zidentyfikowania podmiotu i orzeczenia. Kto upiekł? Mama. Co zrobiła? Upiekła. Potem zbadaj resztę: "pyszne ciasto czekoladowe" – to dopełnienie, opisujące to, co zostało upieczone. Rozdziel przymiotniki od rzeczowników.
*"Chociaż było zimno, poszliśmy na spacer." Zwróć uwagę na spójnik "chociaż" – on wprowadza zdanie podrzędne, które wyraża okolicznik przyzwolenia. To zdanie podrzędne (chociaż było zimno) informuje nas o okolicznościach, w jakich odbyła się czynność (poszliśmy na spacer).
*Używaj kolorów! Każda część mowy może mieć swój kolor, to ułatwi Ci zapamiętanie i rozróżnianie.
*Rysuj strzałki, żeby pokazać związki między częściami zdania. To bardzo pomaga zrozumieć, jak zdanie jest skonstruowane.
*Ćwicz! Im więcej będziesz ćwiczyć, tym łatwiej będzie Ci analizować nawet bardzo skomplikowane zdania. Znajdź fragmenty książek, gazety i próbuj rozkładać zdania na czynniki pierwsze.
Pamiętaj, "Przepisz do zeszytu wypełnione wykresy i podpisz wszystkie części zdania" to nie tylko sucha instrukcja. To zaproszenie do odkrywania fascynującego świata gramatyki, do zrozumienia, jak działają zdania i jak możemy się nimi posługiwać, żeby wyrażać swoje myśli w sposób precyzyjny i kreatywny.
