Prawo rzymskie, fundament europejskiej kultury prawnej, często wydaje się trudne. Testy z tego zakresu bywają wyzwaniem. Przyjrzyjmy się zatem zagadnieniom, które często pojawiają się w pytaniach egzaminacyjnych, oraz przykładowym odpowiedziom.
Źródła Prawa Rzymskiego
Ius (prawo) i fas (prawo boskie) stanowiły początkowe rozróżnienie. Prawo rzymskie ewoluowało przez wieki. Zaczynało się od zwyczajów i ustaw.
Do źródeł prawa rzymskiego zaliczamy: Ustawę XII Tablic, edykty pretorskie, uchwały senatu (senatus consulta), konstytucje cesarskie (constitutiones principum) i opinie prawników (responsa prudentium). Corpus Iuris Civilis, kodyfikacja Justyniana, to kluczowe źródło wiedzy.
Przykładowe pytanie testowe: "Wymień i krótko scharakteryzuj główne źródła prawa rzymskiego." Odpowiedź: Należy wymienić Ustawę XII Tablic, edykty pretorskie, uchwały senatu, konstytucje cesarskie, opinie prawników i Corpus Iuris Civilis. Opisać, jaką rolę pełniło każde z tych źródeł w tworzeniu prawa.
Osoby w Prawie Rzymskim
Osoba (persona) w prawie rzymskim nie zawsze oznaczała to samo, co człowiek. Niewolnicy, choć byli ludźmi, nie posiadali pełnej zdolności prawnej. Status libertatis (status wolności), status civitatis (status obywatelstwa) i status familiae (status w rodzinie) determinowały pozycję prawną danej osoby.
Pater familias (ojciec rodziny) miał władzę nad wszystkimi członkami rodziny. Filius familias (syn rodziny) był pod jego władzą, nawet jeśli był dorosły. Kobiety również miały ograniczoną zdolność prawną, zwłaszcza w kwestiach majątkowych.
Przykładowe pytanie testowe: "Wyjaśnij pojęcie pater familias i opisz jego rolę w rodzinie rzymskiej." Odpowiedź: Pater familias to ojciec rodziny, posiadający pełną władzę (patria potestas) nad wszystkimi członkami rodziny, w tym żoną, dziećmi i niewolnikami. Miał prawo życia i śmierci nad nimi oraz zarządzał całym majątkiem rodzinnym.
Prawo Rzeczowe
Prawo rzeczowe dotyczyło relacji między osobami a rzeczami. Res (rzecz) dzieliła się na różne kategorie, np. res mancipi (rzeczy szczególnie cenne) i res nec mancipi (rzeczy mniej cenne). Własność (dominium) była prawem absolutnym.
Possessio (posiadanie) to faktyczne władztwo nad rzeczą, ale niekoniecznie połączone z prawem własności. Sposoby nabycia własności to m.in. mancipatio (uroczyste przeniesienie własności), traditio (zwykłe wydanie rzeczy) i usucapio (zasiedzenie).
Przykładowe pytanie testowe: "Wyjaśnij różnicę między dominium a possessio." Odpowiedź: Dominium to prawo własności, czyli pełne i absolutne władztwo nad rzeczą. Possessio to faktyczne władanie rzeczą, niezależnie od tego, czy posiadacz jest właścicielem. Posiadacz może być np. złodziejem lub dzierżawcą.
Prawo Zobowiązań
Prawo zobowiązań regulowało stosunki między wierzycielem a dłużnikiem. Obligatio (zobowiązanie) powstawało na skutek kontraktu (contractus), deliktu (delictum) lub innych zdarzeń prawnych.
Kontrakty dzielono na różne kategorie, np. kontrakty realne (contractus re), werbalne (contractus verbis), literalne (contractus litteris) i konsensualne (contractus consensus). Przykładem kontraktu realnego jest pożyczka (mutuum), a kontraktu konsensualnego – kupno-sprzedaż (emptio venditio).
Przykładowe pytanie testowe: "Wymień i krótko scharakteryzuj rodzaje kontraktów w prawie rzymskim." Odpowiedź: Kontrakty dzielono na realne (np. pożyczka - mutuum), werbalne (np. stypulacja - stipulatio), literalne i konsensualne (np. kupno-sprzedaż - emptio venditio, najem - locatio conductio). Kontrakty realne dochodziły do skutku przez wręczenie rzeczy, werbalne przez wypowiedzenie określonych słów, literalne przez wpis do ksiąg, a konsensualne przez samą zgodę stron.
Prawo Rodzinne
Matrimonium (małżeństwo) w prawie rzymskim było związkiem faktycznym, a nie sakramentalnym. Ważne było affectio maritalis (wola trwania w związku małżeńskim). Rozwód był dopuszczalny, choć zależał od woli stron.
Władza ojcowska (patria potestas) była bardzo silna. Dzieci były pod władzą ojca przez całe życie, chyba że zostały emancypowane (emancipatio). Pokrewieństwo (cognatio) miało znaczenie przy dziedziczeniu.
Przykładowe pytanie testowe: "Opisz cechy charakterystyczne małżeństwa w prawie rzymskim." Odpowiedź: Małżeństwo w prawie rzymskim było związkiem faktycznym opartym na zgodnej woli trwania w nim (affectio maritalis). Nie wymagało formalnych ceremonii religijnych. Rozwód był dopuszczalny z woli obu stron, choć często wymagał formalnego ogłoszenia. Kluczową rolę odgrywał consensus, czyli zgoda na zawarcie i trwanie małżeństwa.
Prawo Spadkowe
Hereditas (dziedziczenie) w prawie rzymskim mogło być testamentowe (testamentum) lub beztestamentowe (ab intestato). Testament musiał spełniać określone wymagania formalne.
Dziedziczenie beztestamentowe następowało w kolejności określonej przez prawo. Najpierw dziedziczyli zstępni (dzieci), potem wstępni (rodzice), a następnie rodzeństwo i inni krewni. Delatio hereditatis (powołanie do spadku) to moment, w którym spadkobierca mógł przyjąć spadek.
Przykładowe pytanie testowe: "Wyjaśnij, jak przebiegało dziedziczenie beztestamentowe w prawie rzymskim." Odpowiedź: Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) następowało w kolejności określonej przez prawo, gdy zmarły nie sporządził testamentu lub testament był nieważny. W pierwszej kolejności dziedziczyli zstępni (dzieci), następnie wstępni (rodzice), rodzeństwo i inni krewni, w zależności od stopnia pokrewieństwa. Istniały różne systemy dziedziczenia beztestamentowego, które ewoluowały w czasie.
