Hej! Przed nami sprawdzian z odmiennych części mowy. Brzmi groźnie? Spokojnie, rozłożymy to na czynniki pierwsze. To jak puzzle, tylko zamiast obrazka mamy gramatykę polską.
Części mowy – co to w ogóle jest?
Wyobraź sobie, że budujesz z klocków LEGO. Każdy klocek ma inną funkcję. Niektóre są długie, inne krótkie, jeszcze inne okrągłe. Podobnie jest z językiem. Słowa to nasze klocki, a części mowy to różne rodzaje tych klocków. Każda część mowy ma swoje zadanie i reguły. Pomagają nam budować zdania, które mają sens.
Części mowy dzielimy na odmienne i nieodmienne. Na sprawdzianie skupimy się na tych pierwszych. Co to znaczy, że część mowy jest odmienna? To proste – zmienia swoją formę. Odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje, osoby albo czasy. Zobaczymy to na przykładach.
Rzeczownik – król części mowy
Rzeczownik to słowo, które odpowiada na pytania: kto? co? Rzeczowniki nazywają osoby, zwierzęta, przedmioty, miejsca i zjawiska. Na przykład: kot, dom, przyjaciel, deszcz, Polska. To nasze podstawowe "klocki" do opisywania świata.
Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby. W języku polskim mamy siedem przypadków: mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Każdy przypadek odpowiada na inne pytanie i pełni inną funkcję w zdaniu. Na przykład: * Mianownik: Kto? Co? – Kot śpi. * Dopełniacz: Kogo? Czego? – Nie ma kota. * Celownik: Komu? Czemu? – Dałem kotu mleko. * Biernik: Kogo? Co? – Widzę kota. * Narzędnik: Kim? Czym? – Bawię się z kotem. * Miejscownik: O kim? O czym? – Mówię o kocie. * Wołacz: O! – Kocie, chodź tu!
Rzeczowniki mają też liczbę pojedynczą (np. pies) i liczbę mnogą (np. psy). I pamiętajmy o rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim. Rzeczownik dom jest rodzaju męskiego, książka – żeńskiego, a okno – nijakiego.
Czasownik – akcja!
Czasownik to słowo, które wyraża czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? Na przykład: biegać, myśleć, spać, być, istnieć. Czasowniki to nasi aktorzy na scenie zdania.
Czasowniki odmieniają się przez osoby (ja, ty, on/ona/ono, my, wy, oni/one), liczby (pojedyncza, mnoga) i czasy (przeszły, teraźniejszy, przyszły). Dodatkowo mają tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający) i strony (czynna, bierna, zwrotna).
Zobaczmy przykład odmiany czasownika czytać: * Czas teraźniejszy: ja czytam, ty czytasz, on/ona/ono czyta, my czytamy, wy czytacie, oni/one czytają * Czas przeszły: ja czytałem/czytałam, ty czytałeś/czytałaś, on czytał/ona czytała/ono czytało, my czytaliśmy/czytałyśmy, wy czytaliście/czytałyście, oni czytali/one czytały * Czas przyszły: ja będę czytał/czytała, ty będziesz czytał/czytała, on/ona/ono będzie czytał/czytała/czytało, my będziemy czytali/czytały, wy będziecie czytali/czytały, oni/one będą czytali/czytały
Przymiotnik – jak to wygląda?
Przymiotnik to słowo, które opisuje rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Na przykład: wysoki, czerwony, mądry, stary, mój. Przymiotniki to nasi dekoratorzy – nadają barwę i szczegóły rzeczownikom.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje – tak, jak rzeczowniki, ale muszą się do nich dopasować! Czyli przymiotnik musi zgadzać się z rzeczownikiem w rodzaju, liczbie i przypadku. Na przykład: czerwony samochód, czerwonego samochodu, czerwonemu samochodowi.
Przymiotniki mają też stopnie: równy (np. wysoki), wyższy (np. wyższy) i najwyższy (np. najwyższy). Stopniujemy przymiotniki, żeby pokazać, który jest "bardziej" dany. Na przykład: Janek jest wysoki, ale Kasia jest wyższa, a Zosia jest najwyższa.
Liczebnik – ile tego jest?
Liczebnik to słowo, które określa ilość lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei? Na przykład: jeden, dwa, trzy, pierwszy, drugi, trzeci, pięćdziesiąt. Liczebniki to nasi matematycy języka.
Liczebniki dzielimy na różne rodzaje, na przykład: * Główne: (ile?) – jeden, dwa, pięć * Porządkowe: (który z kolei?) – pierwszy, drugi, piąty * Ułamkowe: (ile części?) – pół, jedna czwarta, trzy piąte * Zbiorowe: (ile razem?) – dwoje, troje, pięcioro
Liczebniki odmieniają się przez przypadki. Podobnie jak przymiotniki, muszą się dopasować do rzeczownika, który określają. Na przykład: dwa koty, dwóch kotów, dwóm kotom. Niektóre liczebniki, np. jeden i dwa, odmieniają się też przez rodzaje.
Zaimek – zastępstwo na boisku
Zaimek to słowo, które zastępuje rzeczownik, przymiotnik, liczebnik lub przysłówek. Używamy go, żeby nie powtarzać tych samych słów w kółko. Na przykład: ja, ty, on, ona, ono, mój, twój, tamten, tyle. Zaimki to nasi rezerwowi gracze – wchodzą na boisko, żeby odciążyć "gwiazdy".
Zaimki dzielimy na różne rodzaje, na przykład: * Osobowe: ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one * Wskazujące: ten, ta, to, tamten, tamta, tamto * Dzierżawcze: mój, twój, jego, jej, nasz, wasz * Pytające: kto?, co?, jaki?, który?, czyj?
Zaimki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje, podobnie jak rzeczowniki i przymiotniki. Odmiana zaimków osobowych jest trochę specyficzna, warto ją zapamiętać. Na przykład: ja, mnie, mi, mnie, ze mną, o mnie.
Podsumowanie
Teraz już wiesz, co kryje się pod pojęciem odmiennych części mowy. Pamiętaj: * Rzeczownik (kto? co?) * Czasownik (co robi?) * Przymiotnik (jaki?) * Liczebnik (ile?) * Zaimek (zastępuje inne części mowy)
Każda z tych części mowy odmienia się (czyli zmienia swoją formę) – przez przypadki, liczby, rodzaje, osoby albo czasy. Poćwicz odmianę słów, a na sprawdzianie pójdzie Ci świetnie! Powodzenia!
