Hej! Chcesz zrozumieć, czym są odmienne części mowy? To wcale nie jest takie trudne, jak może się wydawać! Spróbujemy to rozłożyć na czynniki pierwsze, tak żebyś wszystko dobrze zrozumiał.
Co to w ogóle są części mowy?
Wyobraź sobie, że język to taka ogromna układanka. Każdy element tej układanki to słowo. Ale słowa mają różne funkcje i zachowują się inaczej. Części mowy to właśnie takie kategorie, do których przyporządkowujemy słowa ze względu na ich znaczenie i rolę w zdaniu. Dzielimy je na odmienne i nieodmienne. Dzisiaj skupimy się na tych odmiennych.
Odmienne części mowy - co to znaczy?
Odmienne części mowy to takie słowa, które zmieniają swoją formę. Mogą się odmieniać przez przypadki, liczby, rodzaje, osoby, czasy... Brzmi skomplikowanie? Spokojnie, zaraz zobaczymy, jak to wygląda w praktyce. Pomyśl o tym, jak o ubraniach. Słowo ma "ubranka", które zmienia w zależności od tego, jaką rolę pełni w zdaniu. Te "ubranka" to właśnie odmiana.
Rzeczownik – król odmienności
Rzeczownik to nazwa. Nazywa osoby, zwierzęta, rzeczy, miejsca, zjawiska, uczucia… Wszystko! Rzeczowniki odmieniają się przez przypadki i liczby. Pamiętasz przypadki z podstawówki? Mianownik, dopełniacz, celownik, biernik, narzędnik, miejscownik i wołacz. Każdy przypadek odpowiada na inne pytanie i wskazuje na inną rolę rzeczownika w zdaniu.
Na przykład: książka. Mamy książka (mianownik – kto? co?), książki (dopełniacz – kogo? czego?), książce (celownik – komu? czemu?), książkę (biernik – kogo? co?), z książką (narzędnik – z kim? z czym?), o książce (miejscownik – o kim? o czym!), książko! (wołacz – o!). Widzisz, jak słowo się zmienia? To właśnie odmiana przez przypadki. A liczby? Mamy liczbę pojedynczą (książka) i liczbę mnogą (książki).
Czasownik – akcja i stany
Czasownik to słowo, które opisuje czynności (np. biegać, czytać, pisać) lub stany (np. spać, myśleć, czuć). Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony. Sporo tego, prawda? Ale znowu – po kolei.
Osoby? To "ja", "ty", "on/ona/ono", "my", "wy", "oni/one". Każda osoba ma inną formę czasownika. Na przykład: "ja czytam", "ty czytasz", "on czyta", "my czytamy", "wy czytacie", "oni czytają". Widzisz te końcówki, które się zmieniają? To właśnie odmiana przez osoby. A czasy? Przeszły, teraźniejszy i przyszły. "Czytałem", "czytam", "będę czytać". Tryby? Oznajmujący (normalne stwierdzenie), rozkazujący (rozkaz) i przypuszczający (co by było gdyby). "Czytam", "Czytaj!", "Czytałbym". Strony? Czynna i bierna. "Ja piszę list" (czynna), "List jest pisany przeze mnie" (bierna).
Przymiotnik – opisujący towarzysz
Przymiotnik to słowo, które opisuje rzeczowniki. Mówi nam, jaki jest dany rzeczownik. Na przykład: wysoki chłopak, czerwone jabłko, mądra książka. Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje (męski, żeński, nijaki). Odmiana przymiotników zwykle zależy od rzeczownika, który opisują. Muszą się z nim zgadzać w przypadku, liczbie i rodzaju.
Na przykład: "wysoki chłopak" (mianownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski). Ale: "wysokiego chłopaka" (dopełniacz, liczba pojedyncza, rodzaj męski), "wysokiemu chłopakowi" (celownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski). Zmienia się końcówka przymiotnika, żeby pasowała do rzeczownika. A w liczbie mnogiej? "Wysocy chłopcy" (mianownik, liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy).
Liczebnik – ile, który?
Liczebnik to słowo, które określa liczbę lub kolejność. Mówi nam, ile czegoś jest albo który w kolejności. Na przykład: jeden, dwa, trzy, pierwszy, drugi, trzeci. Liczebniki odmieniają się przez przypadki (nie wszystkie!), a niektóre również przez rodzaje.
Na przykład: "dwa jabłka" (mianownik). Ale: "dwóch jabłek" (dopełniacz), "dwóm jabłkom" (celownik). Widzisz, jak zmienia się forma liczebnika? Liczebniki porządkowe (pierwszy, drugi, trzeci) odmieniają się jak przymiotniki. "Pierwszy dzień", "pierwszego dnia", "pierwszemu dniu".
Zaimek – zastępuje i wskazuje
Zaimek to słowo, które zastępuje rzeczownik, przymiotnik, liczebnik lub przysłówek, albo wskazuje na nie. Pomaga nam unikać powtórzeń w tekście. Na przykład: ja, ty, on, ten, tamten, mój, twój, który. Zaimki odmieniają się przez przypadki, liczby, rodzaje i osoby (w zależności od typu zaimka).
Na przykład: "Ja to zrobiłem" (zaimek osobowy, mianownik). Ale: "Mnie to nie dotyczy" (zaimek osobowy, dopełniacz), "Mi to powiedz" (zaimek osobowy, celownik). Albo: "Ten dom jest ładny" (zaimek wskazujący, mianownik, rodzaj męski). Ale: "Tego domu nie znam" (zaimek wskazujący, dopełniacz, rodzaj męski).
Podsumowanie – mała ściąga
Oto krótkie przypomnienie, które możesz wykorzystać jako ściągę:
- Rzeczownik: odmienia się przez przypadki i liczby (np. książka, książki, książce).
- Czasownik: odmienia się przez osoby, liczby, czasy, tryby i strony (np. czytam, czytałem, będę czytał).
- Przymiotnik: odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje (np. wysoki, wysokiego, wysoka).
- Liczebnik: odmienia się przez przypadki (nie wszystkie) i rodzaje (np. dwa, dwóch, pierwszy, pierwszego).
- Zaimek: odmienia się przez przypadki, liczby, rodzaje i osoby (np. ja, mnie, ten, tego).
Pamiętaj, że ćwiczenie czyni mistrza! Im więcej będziesz analizować zdania i rozpoznawać części mowy, tym łatwiej będzie Ci to przychodzić. Powodzenia!
