Hej! Przygotowujesz się do egzaminu z Nowa Era Biologia Rozszerzona 1? Super! Ten przewodnik pomoże Ci usystematyzować wiedzę i poczuć się pewniej.
Chemia życia
Związki nieorganiczne
Zaczynamy od wody. Pamiętaj, że woda to podstawa życia! Jest świetnym rozpuszczalnikiem i ma wysokie ciepło właściwe.
Sole mineralne też są ważne. Na przykład sód (Na) i potas (K) regulują ciśnienie osmotyczne i przewodnictwo nerwowe.
Wapń (Ca) buduje kości i zęby, a żelazo (Fe) jest składnikiem hemoglobiny.
Związki organiczne
Teraz przejdźmy do bardziej skomplikowanych związków. Na początek węglowodany.
Dzielimy je na monosacharydy (np. glukoza, fruktoza), disacharydy (np. sacharoza, laktoza) i polisacharydy (np. skrobia, celuloza). Pamiętaj, że glukoza to podstawowe źródło energii.
Następnie mamy lipidy. Dzielimy je na tłuszcze właściwe (triglicerydy), fosfolipidy (budują błony komórkowe) i steroidy (np. cholesterol, hormony płciowe).
Białka to bardzo złożone związki. Składają się z aminokwasów. Pamiętaj o wiązaniu peptydowym!
Białka pełnią wiele funkcji: budulcowe (np. kolagen), enzymatyczne (np. amylaza), transportujące (np. hemoglobina) i obronne (np. przeciwciała).
Kwasy nukleinowe, czyli DNA i RNA, to nośniki informacji genetycznej.
DNA ma strukturę podwójnej helisy. Składa się z nukleotydów: adeniny (A), tyminy (T), cytozyny (C) i guaniny (G). Pamiętaj o zasadzie komplementarności: A łączy się z T, a C z G.
RNA jest jednoniciowy. Zamiast tyminy (T) ma uracyl (U). Wyróżniamy różne rodzaje RNA: mRNA, tRNA, rRNA.
Komórka
Budowa komórki
Komórka to podstawowa jednostka życia. Wyróżniamy komórki prokariotyczne (bez jądra komórkowego) i eukariotyczne (z jądrem komórkowym).
Komórka prokariotyczna (np. bakterie) ma prostą budowę. Zawiera cytozol, rybosomy, DNA (w postaci nukleoidu) i błonę komórkową.
Komórka eukariotyczna jest bardziej złożona. Zawiera jądro komórkowe, organelle komórkowe (np. mitochondria, siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, lizosomy) i cytoszkielet.
Jądro komórkowe kontroluje procesy zachodzące w komórce. Zawiera chromosomy (DNA + białka).
Mitochondria to "elektrownie" komórki. Zachodzi w nich oddychanie komórkowe, czyli produkcja energii w postaci ATP.
Siateczka śródplazmatyczna to system błon. Wyróżniamy siateczkę śródplazmatyczną szorstką (z rybosomami) i gładką (bez rybosomów).
Aparat Golgiego modyfikuje i sortuje białka i lipidy.
Lizosomy zawierają enzymy trawienne i odpowiadają za trawienie wewnątrzkomórkowe.
Cytoszkielet to sieć włókien białkowych, która utrzymuje kształt komórki i umożliwia transport wewnątrzkomórkowy.
Transport przez błony
Transport pasywny nie wymaga nakładu energii. Zachodzi zgodnie z gradientem stężeń. Należą do niego dyfuzja prosta, dyfuzja ułatwiona i osmoza.
Transport aktywny wymaga nakładu energii. Zachodzi wbrew gradientowi stężeń. Przykładem jest pompa sodowo-potasowa.
Endocytoza to proces pobierania substancji do wnętrza komórki. Wyróżniamy fagocytozę (pobieranie cząstek stałych) i pinocytozę (pobieranie płynów).
Egzocytoza to proces wydalania substancji z komórki.
Metabolizm komórkowy
Metabolizm to wszystkie reakcje chemiczne zachodzące w komórce. Dzielimy go na anabolizm (reakcje syntezy) i katabolizm (reakcje rozkładu).
Enzymy to białkowe katalizatory. Przyspieszają reakcje chemiczne. Mają miejsce aktywne, do którego przyłącza się substrat.
Oddychanie komórkowe to proces uzyskiwania energii z glukozy. Wyróżniamy oddychanie tlenowe i oddychanie beztlenowe (fermentacja).
Oddychanie tlenowe zachodzi w mitochondriach. Składa się z glikolizy, cyklu Krebsa i łańcucha oddechowego. Produktem końcowym jest ATP, woda i dwutlenek węgla.
Fermentacja zachodzi w cytozolu. Wyróżniamy fermentację alkoholową (produktem jest etanol) i fermentację mlekową (produktem jest kwas mlekowy).
Genetyka
Podstawowe pojęcia
Gen to odcinek DNA zawierający informację o budowie białka lub RNA.
Allel to jedna z wersji genu.
Genotyp to zestaw genów danego osobnika.
Fenotyp to zespół cech danego osobnika, wynikający z genotypu i wpływu środowiska.
Homozygota to osobnik posiadający dwa identyczne allele danego genu.
Heterozygota to osobnik posiadający dwa różne allele danego genu.
Prawa Mendla
I prawo Mendla (prawo segregacji) mówi, że allele jednego genu rozdzielają się do gamet w równych proporcjach.
II prawo Mendla (prawo niezależnej segregacji) mówi, że allele różnych genów rozdzielają się do gamet niezależnie od siebie, o ile geny te leżą na różnych chromosomach.
Dziedziczenie cech
Dziedziczenie autosomalne to dziedziczenie cech związanych z genami znajdującymi się na chromosomach autosomalnych (niepłciowych).
Dziedziczenie sprzężone z płcią to dziedziczenie cech związanych z genami znajdującymi się na chromosomach płciowych (X i Y).
Mutacje to zmiany w materiale genetycznym. Dzielimy je na mutacje genowe (zmiany w sekwencji DNA) i mutacje chromosomowe (zmiany w strukturze lub liczbie chromosomów).
Podsumowanie
Gratulacje! Przeszliśmy przez kluczowe zagadnienia. Pamiętaj, żeby powtórzyć definicje, zrozumieć procesy i ćwiczyć rozwiązywanie zadań.
Kluczowe punkty:
- Chemia życia: Związki organiczne i nieorganiczne, ich funkcje.
- Komórka: Budowa komórki prokariotycznej i eukariotycznej, transport przez błony, metabolizm.
- Genetyka: Podstawowe pojęcia, prawa Mendla, dziedziczenie cech, mutacje.
Powodzenia na egzaminie! Wierzę w Ciebie!
