Karta Praw Podstawowych (dalej jako Karta) to dokument prawny Unii Europejskiej (UE). Określa prawa i wolności przysługujące każdemu człowiekowi. Jest to zbiór najważniejszych praw obywateli UE. Jej celem jest ochrona godności ludzkiej, wolności, równości, solidarności, praw obywatelskich i sprawiedliwości.
Czym jest Karta Praw Podstawowych?
Karta Praw Podstawowych została proklamowana w Nicei w 2000 roku. Następnie została zrewidowana i uroczyście ogłoszona w Strasburgu w 2007 roku. Uzyskała moc prawną wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony w grudniu 2009 roku. Oznacza to, że stała się prawnie wiążąca dla instytucji i organów UE oraz państw członkowskich UE, gdy stosują one prawo unijne.
Karta Praw Podstawowych nie tworzy nowych praw. Potwierdza ona prawa, które już istnieją w prawie europejskim i międzynarodowym. Uczyniła je bardziej widocznymi i dostępnymi dla obywateli. Dzięki temu obywatele UE mogą łatwiej dochodzić swoich praw.
Struktura Karty
Karta podzielona jest na siedem rozdziałów. Każdy rozdział poświęcony jest określonej grupie praw. Są to: Godność, Wolności, Równość, Solidarność, Prawa Obywatelskie, Sprawiedliwość i Postanowienia Końcowe.
- Godność: Obejmuje prawo do życia, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej.
- Wolności: Gwarantuje wolność myśli, sumienia i religii, wolność wypowiedzi i informacji, wolność zgromadzeń i stowarzyszania się, wolność sztuki i nauki, prawo do edukacji oraz wolność wyboru zawodu i prawo do podejmowania działalności gospodarczej.
- Równość: Zapewnia równość wobec prawa, niedyskryminację ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.
- Solidarność: Zawiera prawa socjalne i ekonomiczne, takie jak prawo do informacji i konsultacji pracowników, prawo do rokowań zbiorowych, prawo do godnych i sprawiedliwych warunków pracy, prawo do ochrony socjalnej, prawo do opieki zdrowotnej oraz prawo do ochrony środowiska.
- Prawa Obywatelskie: Gwarantuje prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego i wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, prawo składania petycji do Parlamentu Europejskiego, prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium Unii.
- Sprawiedliwość: Zapewnia prawo do skutecznego środka prawnego i rzetelnego procesu sądowego, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasadę legalności i proporcjonalności kar oraz prawo do niebycia sądzonym lub karanym dwukrotnie za to samo przestępstwo (ne bis in idem).
Karta a Polska
Karta Praw Podstawowych ma bezpośredni wpływ na Polskę. Polska jako państwo członkowskie UE jest zobowiązana do przestrzegania Karty. Karta ma zastosowanie, gdy polskie władze stosują prawo unijne. Oznacza to, że polskie sądy i organy administracji publicznej muszą uwzględniać Kartę przy rozpatrywaniu spraw, które są związane z prawem UE.
Przykładem może być sytuacja, w której polski pracodawca dyskryminuje pracownika ze względu na jego orientację seksualną. Jeżeli pracodawca narusza prawo unijne (np. przepisy dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu), pracownik może powołać się na Kartę Praw Podstawowych przed polskim sądem. Sąd, stosując prawo UE, musi uwzględnić Kartę i zapewnić ochronę praw pracownika.
Warto pamiętać, że Karta nie ma zastosowania, gdy polskie władze stosują wyłącznie prawo krajowe, które nie jest związane z prawem UE. Na przykład, jeśli sprawa dotyczy wyłącznie przepisów polskiego kodeksu karnego, Karta nie będzie miała zastosowania. W takiej sytuacji obywatel może powoływać się na prawa zagwarantowane w Konstytucji RP.
Protokół nr 30 do Traktatu z Lizbony
Polska początkowo negocjowała Protokół nr 30 do Traktatu z Lizbony, który dotyczył stosowania Karty Praw Podstawowych w Polsce i Zjednoczonym Królestwie. Protokół miał na celu wyjaśnienie zakresu stosowania Karty w tych krajach. Twierdzono, że system prawny w Polsce mógłby być niezgodny z niektórymi przepisami Karty, zwłaszcza w zakresie moralności publicznej i prawa rodzinnego. Protokół nr 30 miał zapobiec ewentualnym problemom prawnym.
Ostatecznie, Polska wycofała się z tego protokołu. W efekcie, Karta Praw Podstawowych ma zastosowanie w Polsce na takich samych zasadach, jak w pozostałych państwach członkowskich UE. Decyzja o wycofaniu się z protokołu została podjęta, aby uniknąć potencjalnych wątpliwości dotyczących przestrzegania praw podstawowych w Polsce.
Praktyczne zastosowanie Karty
Karta Praw Podstawowych odgrywa istotną rolę w ochronie praw obywateli UE, w tym Polaków. Ma ona wpływ na wiele dziedzin życia, takich jak: prawo pracy, prawo konsumenckie, ochrona danych osobowych, prawo imigracyjne i azylowe oraz wymiar sprawiedliwości. Obywatele mogą powoływać się na Kartę przed sądami i organami administracji publicznej w przypadku naruszenia ich praw.
Przykładowo, w sprawach dotyczących ochrony danych osobowych, Karta Praw Podstawowych (art. 8) gwarantuje prawo do ochrony danych osobowych. Jeśli polska firma przetwarza dane osobowe obywatela UE w sposób niezgodny z prawem (np. bez zgody lub bez podstawy prawnej), obywatel może powołać się na Kartę i domagać się usunięcia danych lub odszkodowania.
Karta jest ważnym narzędziem w rękach obywateli. Pomaga w walce o przestrzeganie praw i wolności. Znajomość Karty Praw Podstawowych jest istotna dla każdego obywatela UE, w tym Polaka. Pozwala ona na skuteczne dochodzenie swoich praw i ochronę przed nadużyciami ze strony władz publicznych i innych podmiotów.
