Hej siódmoklasisto! Gotowi na powtórkę z Geografii? Skupimy się na Dziale 2. To ważny dział, a my go razem ogarniemy!
Litosfera w ruchu
Wyobraź sobie skorupkę jajka. Jest krucha, prawda? Ziemia ma podobną skorupę. To litosfera.
Ta skorupa nie jest cała. Jest pocięta na kawałki. To płyty litosfery. Porównaj je do puzzli.
Ruch płyt litosfery
Te puzzle-płyty się ruszają. Bardzo powoli. Jak ślimak. Ale się ruszają! Dlaczego? Pod nimi jest astenosfera. To taka plastyczna warstwa.
Wyobraź sobie budyń. Płyty litosfery pływają po tym budyniu. Gorąco w środku Ziemi napędza ten ruch.
Płyty mogą się zderzać. Mogą się od siebie oddalać. Mogą się o siebie ocierać. To wszystko powoduje różne zjawiska.
Granice płyt litosfery
Granice zbieżne: Płyty się zderzają. Jak dwa samochody. Góry mogą się wypiętrzać. Na przykład Himalaje! To zderzenie płyty indyjskiej z euroazjatycką.
Wyobraź sobie dwie kartki papieru. Popychaj je do siebie. Zaczynają się marszczyć, prawda? Tak powstają góry.
Czasami jedna płyta wsuwa się pod drugą. To subdukcja. Powstają głębokie rowy oceaniczne. Na przykład Rów Mariański.
Wyobraź sobie, że masz ciastolinę. Naciskasz jedną kulkę na drugą. Jedna kulka się spłaszcza i wchodzi pod drugą. To subdukcja.
Granice rozbieżne: Płyty się od siebie oddalają. Jak dwa samochody, które jadą w przeciwnych kierunkach. Magma wypływa. Tworzy się nowa skorupa. Na przykład Grzbiet Śródatlantycki.
Wyobraź sobie, że rozrywasz kartkę papieru na pół. Pomiędzy dwiema połowami widać dziurę. Z dziury wylewa się lawa, która stygnie i tworzy nową "kartkę" (skorupę).
Granice transformujące: Płyty się o siebie ocierają. Jak dwa samochody, które jadą obok siebie w korku. Powstają trzęsienia ziemi. Na przykład Uskok San Andreas w Kalifornii.
Wyobraź sobie, że pocierasz dłońmi o siebie. Czujesz wibracje? Tak samo jest przy uskoku.
Wulkanizm i trzęsienia ziemi
Ruch płyt litosfery powoduje wulkanizm. Gorąca magma wydostaje się na powierzchnię Ziemi.
Wulkan to jak czajnik. W środku wrze woda (magma). Para (lawa) wydostaje się przez dzióbek (krater).
Trzęsienia ziemi to drgania skorupy ziemskiej. Powodowane przez ruch płyt.
Wyobraź sobie, że upuszczasz szklankę na podłogę. Cały dom się trzęsie, prawda? Tak samo działa trzęsienie ziemi, tylko dużo mocniejsze.
Mierzymy je w skali Richtera. Im wyższa liczba, tym silniejsze trzęsienie.
Skutki wulkanizmu i trzęsień ziemi
Wulkanizm: Powstawanie nowych lądów. Żyzne gleby. Ale też zniszczenia i ofiary.
Trzęsienia ziemi: Zniszczenia budynków. Lawiny. Tsunami. Ofiary.
Pamiętaj! Nie wszędzie występują wulkany i trzęsienia ziemi. Najczęściej tam, gdzie są granice płyt litosfery. To tak zwany ognisty pierścień Pacyfiku.
Procesy wewnętrzne i zewnętrzne
Siły, które kształtują powierzchnię Ziemi, dzielimy na dwie grupy.
Procesy wewnętrzne: Działają od wewnątrz Ziemi. Wulkanizm. Trzęsienia ziemi. Ruch płyt litosfery. One podnoszą i fałdują teren.
Wyobraź sobie, że dmuchasz balon. Balon się powiększa i wypukla. To jak procesy wewnętrzne.
Procesy zewnętrzne: Działają na powierzchni Ziemi. Erozja. Wietrzenie. Działalność rzek i lodowców. One niszczą i wyrównują teren.
Wyobraź sobie, że masz babkę z piasku. Fale morskie ją obmywają i niszczą. To jak procesy zewnętrzne.
Wietrzenie
Wietrzenie to rozpad skał. Może być fizyczne, chemiczne i biologiczne.
Wietrzenie fizyczne: Skała pęka pod wpływem zmian temperatury. Mróz rozsadza skałę. Wyobraź sobie butelkę z wodą w zamrażalniku. Pęka, prawda?
Wietrzenie chemiczne: Skała reaguje z wodą i powietrzem. Powstają nowe minerały. Wyobraź sobie rdzewiejący metal.
Wietrzenie biologiczne: Korzenie drzew rozsadzają skałę. Zwierzęta ryją nory. Wyobraź sobie korzeń drzewa, który rozsadza chodnik.
Erozja
Erozja to niszczenie powierzchni Ziemi przez wodę, wiatr i lód.
Erozja wodna: Rzeki żłobią doliny. Morze podmywa klify. Wyobraź sobie kanion Kolorado, wyrzeźbiony przez rzekę.
Erozja wietrzna: Wiatr wywiewa piasek. Powstają pustynie. Wyobraź sobie wydmy na pustyni.
Erozja lodowcowa: Lodowiec wyżłabia doliny. Powstają jeziora. Wyobraź sobie Tatry, ukształtowane przez lodowce.
Pamietaj! Procesy wewnętrzne i zewnętrzne działają jednocześnie. Wspólnie kształtują naszą planetę. Jak zespół budowniczych i demolkowiczów.
Powodzenia na sprawdzianie!
Mam nadzieję, że teraz Dział 2 jest dla Ciebie bardziej zrozumiały. Pamiętaj o wizualizacji. Używaj wyobraźni. Powodzenia na sprawdzianie!
