Hej! Zbliża się sprawdzian z części zdania? Nie martw się! Rozłożymy to na czynniki pierwsze, krok po kroku. Zobaczycie, że to nic strasznego!
Co to jest w ogóle zdanie?
Zacznijmy od podstaw. Zdanie to grupa słów, która wyraża kompletną myśl. Ma sens i zwykle zaczyna się wielką literą, a kończy kropką, pytajnikiem lub wykrzyknikiem. Na przykład: "Dziś świeci słońce." To jest zdanie.
Zdanie może być proste lub złożone. Zdanie proste ma tylko jedno orzeczenie (o nim za chwilę). Na przykład: "Pies szczeka." Zdanie złożone ma co najmniej dwa orzeczenia. Na przykład: "Pies szczeka, a kot miauczy."
Aby zdać sprawdzian, musimy znać główne części zdania. To one nadają zdaniu strukturę i sens. Poznajmy je bliżej.
Podmiot – kto lub co wykonuje czynność?
Podmiot to ta część zdania, która odpowiada na pytanie: kto? co? Wykonuje czynność wyrażoną przez orzeczenie. Może to być rzeczownik, zaimek rzeczowny, a nawet wyrażenie przyimkowe. Na przykład, w zdaniu "Kasia czyta książkę", podmiotem jest "Kasia".
Podmiot może być wyrażony bezpośrednio, jak w przykładzie powyżej, lub domyślnie. Podmiot domyślny to taki, którego nie widać w zdaniu, ale z kontekstu wiadomo, o kogo chodzi. Na przykład: "Idę do kina." Podmiotem jest "ja", ale nie jest on wprost wyrażony w zdaniu.
Czasem w zdaniu mamy podmiot szeregowy, czyli więcej niż jeden podmiot. Na przykład: "Ania i Piotr poszli na spacer." W tym zdaniu mamy dwa podmioty: "Ania" i "Piotr".
Orzeczenie – co się dzieje?
Orzeczenie to ta część zdania, która informuje nas, co robi podmiot. Najczęściej wyrażone jest czasownikiem w formie osobowej. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Na przykład, w zdaniu "Kasia czyta książkę", orzeczeniem jest "czyta".
Orzeczenie może być proste, czyli wyrażone jednym czasownikiem (np. "biegnę"), lub złożone, czyli wyrażone czasownikiem posiłkowym i bezokolicznikiem (np. "będę czytał") albo czasownikiem łączącym i orzecznikiem (np. "jestem nauczycielem").
Pamiętaj, aby w zdaniu zawsze szukać orzeczenia. To ono stanowi najważniejszy element zdania, informujący o czynności lub stanie podmiotu.
Dopełnienie – kogo? czego? komu? czemu?
Dopełnienie to ta część zdania, która uzupełnia znaczenie czasownika. Odpowiada na pytania przypadków zależnych (biernika, dopełniacza, celownika, narzędnika, miejscownika). Określa, na co lub na kogo skierowana jest czynność wyrażona przez orzeczenie. Na przykład, w zdaniu "Kasia czyta książkę", dopełnieniem jest "książkę" (biernik: kogo? co?).
Dopełnienie może być bliższe (odpowiada na pytanie biernika) lub dalsze (odpowiada na pozostałe pytania przypadków zależnych). Na przykład, w zdaniu "Dałem kwiaty mamie", "kwiaty" to dopełnienie bliższe, a "mamie" to dopełnienie dalsze.
Dopełnienie może być wyrażone rzeczownikiem, zaimkiem lub wyrażeniem przyimkowym. Trzeba uważnie czytać zdanie, żeby je poprawnie zidentyfikować.
Przydawka – jaki? który? czyj? ile?
Przydawka to ta część zdania, która określa rzeczownik (czyli podmiot lub dopełnienie). Odpowiada na pytania: jaki? która? które? czyj? ile? z czego? Na przykład, w zdaniu "Kasia czyta ciekawą książkę", przydawką jest "ciekawą".
Przydawka może być wyrażona przymiotnikiem (np. "czerwony samochód"), zaimkiem przymiotnym (np. "mój rower"), liczebnikiem (np. "trzy jabłka") lub rzeczownikiem (np. "dom babci").
Pamiętaj, że przydawka zawsze odnosi się do rzeczownika. Pomaga go opisać i doprecyzować.
Okolicznik – jak? gdzie? kiedy? dlaczego?
Okolicznik to ta część zdania, która określa czasownik i informuje nas o różnych okolicznościach wykonywanej czynności. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? dlaczego? po co? w jakim celu? mimo co? pod jakim warunkiem? Na przykład, w zdaniu "Kasia czyta książkę w pokoju", okolicznikiem miejsca jest "w pokoju".
Istnieje wiele rodzajów okoliczników. Najważniejsze to: okolicznik miejsca (np. "w lesie"), okolicznik czasu (np. "wczoraj"), okolicznik sposobu (np. "szybko"), okolicznik przyczyny (np. "z powodu choroby"), okolicznik celu (np. "dla przyjemności").
Okolicznik może być wyrażony przysłówkiem, wyrażeniem przyimkowym lub rzeczownikiem w odpowiednim przypadku. Pozwala nam lepiej zrozumieć kontekst wykonywanej czynności.
Podsumowanie – i gotowi na sprawdzian!
Mam nadzieję, że po tej powtórce części zdania nie będą już dla Ciebie tajemnicą. Pamiętaj o najważniejszych definicjach: podmiot, orzeczenie, dopełnienie, przydawka i okolicznik. Ćwicz na przykładach, a na pewno poradzisz sobie na sprawdzianie! Powodzenia!
