Hej maturzysto! Gotowy na chemiczną powtórkę? Zaraz przejdziemy przez Chemiczne Podstawy Życia, skupiając się na zadaniach maturalnych. Dasz radę!
Woda i jej właściwości
Woda jest niezbędna dla życia. Pamiętaj o tym!
Jej wzór to H2O. Proste, prawda?
Ma wysokie ciepło właściwe. Co to oznacza? Woda potrzebuje dużo energii, aby się ogrzać. Stabilizuje to temperaturę w organizmach i środowisku.
Dobre rozpuszczalnikiem. Wiele substancji się w niej rozpuszcza. Dzięki temu transport substancji w organizmach jest możliwy.
Ma wysokie napięcie powierzchniowe. Drobne owady mogą chodzić po wodzie.
Kohezja (spójność) i adhezja (przyleganie). Kohezja to przyciąganie między cząsteczkami wody. Adhezja to przyciąganie wody do innych substancji. Ważne w transporcie wody w roślinach!
Zadania maturalne – woda
Często spotkasz pytania o rolę wody w termoregulacji. Pamiętaj o poceniu się! Parowanie wody chłodzi organizm.
Zadania mogą dotyczyć też transportu substancji odżywczych. Krew (na bazie wody) transportuje wszystko, co potrzebne.
Zrozumienie wiązań wodorowych jest kluczowe. To one odpowiadają za wiele unikalnych właściwości wody.
Związki organiczne
Teraz przejdźmy do związków organicznych. Podstawa życia!
Podstawą jest węgiel. Tworzy szkielet dla wszystkich tych związków.
Węglowodany
Czyli cukry. Źródło energii!
Monosacharydy: glukoza, fruktoza, galaktoza. Najprostsze cukry.
Disacharydy: sacharoza, laktoza, maltoza. Powstają z połączenia dwóch monosacharydów.
Polisacharydy: skrobia, glikogen, celuloza. Duże cząsteczki, złożone z wielu monosacharydów.
Skrobia – zapasowy materiał energetyczny roślin.
Glikogen – zapasowy materiał energetyczny zwierząt.
Celuloza – buduje ściany komórkowe roślin.
Lipidy
Czyli tłuszcze. Ważne źródło energii i budulec błon komórkowych.
Tłuszcze właściwe (triglicerydy). Zbudowane z glicerolu i trzech kwasów tłuszczowych.
Fosfolipidy. Zbudowane z glicerolu, dwóch kwasów tłuszczowych i grupy fosforanowej. Budują błony komórkowe.
Steroidy. np. cholesterol. Ważne w budowie błon i produkcji hormonów.
Kwasy tłuszczowe nasycone – mają pojedyncze wiązania między atomami węgla. Zwykle stałe w temperaturze pokojowej (np. masło).
Kwasy tłuszczowe nienasycone – mają co najmniej jedno podwójne wiązanie między atomami węgla. Zwykle płynne w temperaturze pokojowej (np. olej).
Białka
Funkcje białek są bardzo różnorodne. Enzymy, hormony, budulec… lista jest długa!
Zbudowane z aminokwasów. Jest ich 20 rodzajów.
Wiązanie peptydowe – łączy aminokwasy w łańcuch polipeptydowy.
Struktura pierwszorzędowa białka – kolejność aminokwasów.
Struktura drugorzędowa białka – alfa helisa i beta kartka. Powstają dzięki wiązaniom wodorowym.
Struktura trzeciorzędowa białka – przestrzenne ułożenie łańcucha polipeptydowego.
Struktura czwartorzędowa białka – połączenie kilku łańcuchów polipeptydowych.
Denaturacja białka – utrata struktury przestrzennej. Spowodowana np. wysoką temperaturą lub zmianą pH.
Kwasy nukleinowe
Przechowują i przekazują informacje genetyczne.
DNA (kwas deoksyrybonukleinowy). Zawiera informację genetyczną.
RNA (kwas rybonukleinowy). Bierze udział w syntezie białek.
Nukleotyd – podstawowa jednostka budulcowa kwasów nukleinowych. Składa się z zasady azotowej, cukru (deoksyrybozy lub rybozy) i reszty fosforanowej.
Zasady azotowe: adenina (A), tymina (T), cytozyna (C), guanina (G) w DNA. W RNA zamiast tyminy jest uracyl (U).
Reguła komplementarności zasad: A łączy się z T (w DNA) lub U (w RNA), a C łączy się z G.
Zadania maturalne – związki organiczne
Często pojawiają się zadania o funkcjach poszczególnych związków. Musisz wiedzieć, co robią węglowodany, lipidy, białka i kwasy nukleinowe.
Zadania mogą dotyczyć też budowy. Z czego zbudowane są poszczególne związki?
Enzymy – bardzo ważne! Zapamiętaj, że są to białka, które katalizują reakcje chemiczne.
Denaturacja białek – często pojawia się na maturze. Co ją powoduje i jakie są jej skutki?
Sole mineralne
Sole mineralne są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Choć stanowią niewielki procent masy ciała, pełnią bardzo ważne funkcje.
Makroelementy – potrzebne w większych ilościach (np. wapń, fosfor, potas, sód, magnez, chlor, siarka).
Mikroelementy – potrzebne w mniejszych ilościach (np. żelazo, jod, miedź, cynk, fluor, selen, chrom, molibden).
Wapń (Ca) – buduje kości i zęby, bierze udział w krzepnięciu krwi, reguluje pracę mięśni i nerwów.
Fosfor (P) – buduje kości i zęby, wchodzi w skład kwasów nukleinowych i ATP.
Potas (K) – reguluje gospodarkę wodną, wpływa na pracę serca i mięśni.
Sód (Na) – reguluje gospodarkę wodną, wpływa na przewodnictwo nerwowe.
Magnez (Mg) – aktywuje enzymy, wpływa na pracę mięśni i nerwów.
Żelazo (Fe) – składnik hemoglobiny (transport tlenu) i mioglobiny (magazynowanie tlenu w mięśniach).
Jod (I) – składnik hormonów tarczycy (regulują metabolizm).
Zadania maturalne – sole mineralne
Zadania często dotyczą roli poszczególnych pierwiastków. Co się stanie, gdy zabraknie wapnia? A co, gdy brakuje żelaza?
Zwróć uwagę na objawy niedoboru. Anemia (brak żelaza), osteoporoza (brak wapnia) – musisz to znać!
Podsumowanie
To była intensywna powtórka! Pamiętaj o:
- Właściwościach wody i jej roli w organizmach.
- Budowie i funkcjach węglowodanów, lipidów, białek i kwasów nukleinowych.
- Znaczeniu soli mineralnych i objawach ich niedoboru.
Powodzenia na maturze! Wierzę w Ciebie!
