Hej ósmoklasisto! Zaraz czeka Cię sprawdzian z genetyki. Spokojnie, pomożemy Ci to zrozumieć krok po kroku. Genetyka to fascynująca dziedzina. Przygotuj się, będzie ciekawie!
Czym jest gen?
Wyobraź sobie gen jak przepis kulinarny. Przepis na konkretną cechę. Na przykład, kolor oczu. Albo kształt nosa.
Gen znajduje się na chromosomie. Chromosomy to takie "półki" z przepisami. U człowieka mamy 23 pary chromosomów. Czyli 46 chromosomów łącznie.
Pomyśl o chromosomie jak o książce kucharskiej. Gen to konkretny przepis w tej książce. Mamy dwie kopie każdej "książki" (chromosomu). Jedną od mamy, drugą od taty.
Allele: Różne wersje przepisu
Nasz przepis na kolor oczu, gen, może mieć różne wersje. Te wersje to allele. Wyobraź sobie, że przepis na szarlotkę może mieć wersję z jabłkami Grójeckimi i wersję z jabłkami Antonówkami. To są allele.
Możesz mieć allel na oczy niebieskie i allel na oczy brązowe. Kombinacja tych alleli decyduje o Twoim kolorze oczu.
Genotyp i Fenotyp
Genotyp to Twoja kombinacja alleli. To "kod" Twoich cech. To tak, jakbyś zapisał, jakie "wersje przepisu" posiadasz.
Fenotyp to, jak ta kombinacja się objawia. To Twoja rzeczywista cecha. Kolor Twoich oczu, wzrost, kształt nosa. To efekt "wykonania przepisu".
Na przykład: Twój genotyp to "dwa allele na brązowe oczy". Twój fenotyp to "brązowe oczy".
Wyobraź sobie roślinę. Genotyp to instrukcja w DNA. Fenotyp to wygląd tej rośliny: wysokość, kolor kwiatów.
Allele Dominujące i Recesywne
Niektóre allele są "silniejsze". To allele dominujące. "Przykrywają" one działanie alleli recesywnych.
Wyobraź sobie konkurs na najgłośniejszy instrument. Dominujący allel to trąbka. Recesywny allel to flet. Trąbka zagłuszy flet. Podobnie działa allel dominujący.
Oznacza się je literami. Duża litera to allel dominujący (np. B – brązowe oczy). Mała litera to allel recesywny (np. b – niebieskie oczy).
Jeśli masz genotyp BB lub Bb, masz brązowe oczy. bb to jedyna opcja na niebieskie oczy.
Dziedziczenie
Dziedziczymy geny od rodziców. Połowę od mamy, połowę od taty. To jak mieszanie dwóch przepisów, żeby stworzyć nowy.
Używamy krzyżówek genetycznych (kwadratów Punnetta) żeby przewidzieć prawdopodobieństwo dziedziczenia określonych cech.
Wyobraź sobie, że mama ma genotyp Bb (brązowe oczy), a tata też ma genotyp Bb (brązowe oczy). Jakie kolory oczu mogą mieć ich dzieci?
Kwadrat Punnetta wygląda tak:
B b
B BB Bb
b Bb bb
Dziecko ma 25% szans na genotyp BB (brązowe oczy). 50% szans na genotyp Bb (brązowe oczy). 25% szans na genotyp bb (niebieskie oczy).
Czyli, mają 75% szans na brązowe oczy i 25% na niebieskie.
Homozygota i Heterozygota
Homozygota to sytuacja, gdy masz dwa identyczne allele danego genu. Na przykład BB lub bb. Dwa identyczne przepisy.
Heterozygota to sytuacja, gdy masz dwa różne allele danego genu. Na przykład Bb. Dwa różne przepisy na tę samą potrawę.
Pomyśl o kwiatach. Homozygota dominująca (np. RR) to czerwone kwiaty. Homozygota recesywna (np. rr) to białe kwiaty. Heterozygota (np. Rr) może być np. różowa (jeśli występuje dominacja niezupełna).
Dziedziczenie płci
Płeć jest determinowana przez chromosomy płci. Kobiety mają chromosomy XX. Mężczyźni mają chromosomy XY.
Chromosom Y zawiera gen SRY. Ten gen decyduje o rozwoju męskich cech płciowych.
Dziecko zawsze dostaje od mamy chromosom X. Od taty dostaje albo X (i wtedy jest dziewczynką), albo Y (i wtedy jest chłopcem).
Wyobraź sobie pudełko z prezentami. Mama zawsze daje pudełko z napisem "X". Tata daje albo pudełko z napisem "X", albo z napisem "Y".
Mutacje
Mutacje to zmiany w materiale genetycznym. To tak, jakby w przepisie wkradł się błąd.
Mutacje mogą być spontaniczne. Mogą być spowodowane czynnikami zewnętrznymi (np. promieniowaniem UV).
Niektóre mutacje są szkodliwe. Powodują choroby. Niektóre są neutralne. Nie mają wpływu. A niektóre mogą być nawet korzystne. Pomagają przystosować się do środowiska.
Pomyśl o ewolucji. Mutacje to surowiec, na którym działa dobór naturalny. Te korzystne mutacje są "wybierane" i przekazywane dalej.
Powodzenia na sprawdzianie! Pamiętaj, genetyka to wspaniała przygoda!
