Hej ósmoklasisto! Zaraz sprawdzian z genetyki? Spokojnie, pomożemy! Potraktuj to jako powtórkę, żeby wszystko stało się jasne i proste.
Geny i Chromosomy – Nasz Kod
Wyobraź sobie, że jesteś budowniczym. Twoim zadaniem jest zbudować model człowieka. Potrzebujesz instrukcji, prawda?
Tą instrukcją w naszych komórkach jest DNA. DNA to taki bardzo długi sznurek.
Ten sznurek jest poskręcany i upakowany w coś, co nazywamy chromosomami. Wyobraź sobie, że masz kilka takich "kulek z instrukcjami".
Człowiek ma 23 pary chromosomów, czyli łącznie 46. Połowę dostajesz od mamy, a połowę od taty.
Każdy chromosom zawiera mnóstwo genów. Geny to małe fragmenty DNA, które odpowiadają za konkretne cechy, na przykład kolor oczu.
Pomyśl o chromosomie jak o rozdziale w książce, a o genie jak o konkretnym zdaniu w tym rozdziale. Zdanie mówi: "Oczy mają być niebieskie".
Allele – Warianty Genów
Geny mogą mieć różne wersje. Te wersje to allele. To tak, jakby przepis na ciasto miał różne warianty.
Na przykład, gen koloru oczu może mieć allel na oczy niebieskie i allel na oczy brązowe.
Otrzymujesz po jednym allelu od każdego rodzica. Dwa allele razem decydują, jaka cecha się ujawni.
Genotyp i Fenotyp – Co Mamy w Genach, a Co Widzimy
Genotyp to Twój "kod genetyczny" – czyli jakie allele masz. Na przykład, możesz mieć allel na oczy niebieskie (b) i allel na oczy brązowe (B). Twój genotyp to Bb.
Fenotyp to to, co widzimy – czyli jak dana cecha się objawia. W naszym przykładzie, jeśli masz genotyp Bb, to Twoje oczy będą brązowe.
Dlaczego? Ponieważ allel na brązowe oczy (B) jest dominujący. To znaczy, że "przykrywa" działanie allelu na niebieskie oczy (b).
Jeśli masz genotyp bb, to Twoje oczy będą niebieskie. Allel na niebieskie oczy (b) jest recesywny. Ujawnia się tylko wtedy, gdy nie ma allelu dominującego.
Wyobraź sobie, że masz dwa przełączniki. Jeden włącza niebieskie światło, a drugi brązowe. Jeśli włączysz oba, to brązowe światło będzie silniejsze i zakryje niebieskie.
Homozygota i Heterozygota – Pary Alleli
Jeśli masz dwa identyczne allele danego genu, to jesteś homozygotą pod względem tej cechy. Możesz być homozygotą dominującą (BB) lub homozygotą recesywną (bb).
Jeśli masz dwa różne allele danego genu, to jesteś heterozygotą (Bb).
Pomyśl o tym jak o parach skarpetek. Homozygota ma dwie takie same skarpetki (np. dwie czarne), a heterozygota ma dwie różne (np. czarną i białą).
Krzyżówki Genetyczne – Jak Dziedziczymy Cechy
Krzyżówki genetyczne pomagają nam przewidzieć, jakie cechy mogą mieć dzieci, w zależności od genotypów rodziców.
Wyobraź sobie, że rodzice mają różne warianty kwiatów: jeden ma kwiaty czerwone (RR), a drugi białe (rr). R jest dominujące, a r recesywne.
Dzieci odziedziczą po jednym allelu od każdego rodzica. Wszystkie dzieci będą miały genotyp Rr. Ponieważ R jest dominujące, wszystkie dzieci będą miały kwiaty czerwone.
Ale co się stanie, jeśli skrzyżujemy dwa kwiaty Rr?
Używamy do tego kwadratu Punnetta. To taki diagram, który pomaga nam zobaczyć wszystkie możliwe kombinacje alleli.
W kwadracie Punnetta wpisujemy allele rodziców na górze i po lewej stronie. Potem łączymy allele, żeby zobaczyć, jakie genotypy mogą mieć dzieci.
W tym przypadku, dzieci mogą mieć genotypy RR, Rr lub rr. Genotyp RR da czerwone kwiaty, genotyp Rr da czerwone kwiaty (bo R jest dominujące), a genotyp rr da białe kwiaty.
Czyli, prawdopodobieństwo, że dziecko będzie miało czerwone kwiaty, wynosi 75%, a prawdopodobieństwo, że będzie miało białe kwiaty, wynosi 25%.
Dziedziczenie Płci – Chromosomy X i Y
Płeć człowieka jest determinowana przez chromosomy płci – X i Y. Kobiety mają dwa chromosomy X (XX), a mężczyźni mają jeden chromosom X i jeden chromosom Y (XY).
Podczas tworzenia gamet (komórek rozrodczych), chromosomy płci rozdzielają się. Kobieta zawsze przekaże chromosom X, a mężczyzna może przekazać chromosom X lub Y.
Jeśli mężczyzna przekaże chromosom X, dziecko będzie dziewczynką (XX). Jeśli mężczyzna przekaże chromosom Y, dziecko będzie chłopcem (XY).
To, czy urodzi się chłopiec, czy dziewczynka, zależy od tego, który chromosom przekaże ojciec. Prawdopodobieństwo jest 50/50.
Podsumowanie
Pamiętaj, genetyka to fascynująca dziedzina! Mam nadzieję, że teraz lepiej rozumiesz te zagadnienia.
Ucz się regularnie, rozwiązuj zadania i nie bój się pytać. Powodzenia na sprawdzianie!
