Biologia 1 Liceum Zakres Rozszerzony

Witaj! Gotowy na powtórkę z biologii? Skupmy się na rozszerzonym materiale dla liceum. Pomożemy Ci uporządkować wiedzę.

Komórka – podstawowa jednostka życia

Komórka to fundament. To podstawowa jednostka strukturalna i funkcjonalna organizmów żywych. Pamiętaj o tym.

Budowa komórki

Zacznijmy od budowy. Mamy komórki prokariotyczne i eukariotyczne.

Komórki prokariotyczne (np. bakterie) są prostsze. Brak im jądra komórkowego i organelli.

Komórki eukariotyczne (np. komórki roślinne i zwierzęce) są bardziej złożone. Posiadają jądro komórkowe i organelle.

Kluczowe elementy komórki eukariotycznej to: jądro komórkowe, cytoplazma, błona komórkowa, mitochondria, retikulum endoplazmatyczne, aparat Golgiego i lizosomy.

Jądro komórkowe zawiera DNA. Steruje procesami zachodzącymi w komórce.

Cytoplazma to przestrzeń wypełniająca komórkę. Zawiera organelle.

Błona komórkowa otacza komórkę. Reguluje transport substancji do i z komórki.

Mitochondria to "elektrownie" komórki. Odpowiadają za produkcję energii (ATP) w procesie oddychania komórkowego.

Retikulum endoplazmatyczne to system błon. Bierze udział w syntezie białek i lipidów.

Aparat Golgiego modyfikuje i sortuje białka. Pakuje je do transportu.

Lizosomy zawierają enzymy trawienne. Odpowiadają za rozkład zużytych elementów komórki.

U roślin dodatkowo występują chloroplasty. Odpowiadają za fotosyntezę.

Transport przez błony

Transport błonowy to kluczowy proces. Umożliwia komórce pobieranie substancji odżywczych i wydalanie zbędnych produktów przemiany materii.

Mamy transport pasywny i aktywny.

Transport pasywny nie wymaga nakładu energii. Zachodzi zgodnie z gradientem stężeń (np. dyfuzja prosta i osmoza).

Transport aktywny wymaga nakładu energii. Zachodzi wbrew gradientowi stężeń (np. transport jonów przez błonę).

Osmoza to przepływ wody przez błonę półprzepuszczalną z roztworu o niższym stężeniu substancji rozpuszczonej do roztworu o wyższym stężeniu.

Metabolizm komórkowy

Metabolizm to ogół reakcji chemicznych zachodzących w komórce.

Dzielimy go na anabolizm (reakcje syntezy) i katabolizm (reakcje rozkładu).

Oddychanie komórkowe

Oddychanie komórkowe to proces, w którym komórka uzyskuje energię z glukozy. Zachodzi w mitochondriach.

Wyróżniamy oddychanie tlenowe i beztlenowe.

Oddychanie tlenowe wymaga obecności tlenu. Jest bardziej wydajne.

Oddychanie beztlenowe zachodzi bez udziału tlenu. Jest mniej wydajne (np. fermentacja).

Fotosynteza

Fotosynteza to proces, w którym rośliny, algi i niektóre bakterie przekształcają energię świetlną w energię chemiczną (glukozę). Zachodzi w chloroplastach.

Wymaga obecności chlorofilu (zielonego barwnika).

Podczas fotosyntezy pobierany jest dwutlenek węgla i woda, a wydzielany tlen.

Genetyka

Genetyka to nauka o dziedziczeniu cech.

DNA i RNA

DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) to nośnik informacji genetycznej. Znajduje się w jądrze komórkowym.

RNA (kwas rybonukleinowy) bierze udział w syntezie białek.

DNA ma strukturę podwójnej helisy. Zbudowany jest z nukleotydów.

Każdy nukleotyd składa się z zasady azotowej (adenina, tymina, cytozyna, guanina), cukru (deoksyrybozy) i reszty fosforanowej.

RNA ma strukturę pojedynczej nici. Zamiast tyminy zawiera uracyl.

Replikacja, transkrypcja i translacja

Replikacja to proces kopiowania DNA. Zachodzi przed podziałem komórki.

Transkrypcja to proces przepisywania informacji genetycznej z DNA na RNA.

Translacja to proces tłumaczenia informacji genetycznej z RNA na białko. Zachodzi na rybosomach.

Podziały komórkowe

Mitoza to podział komórki. Prowadzi do powstania dwóch komórek potomnych o identycznym materiale genetycznym. Służy do wzrostu i regeneracji.

Mejoza to podział komórki. Prowadzi do powstania czterech komórek potomnych o zredukowanej o połowę liczbie chromosomów. Służy do rozmnażania płciowego.

Ewolucja

Ewolucja to proces stopniowych zmian w populacjach organizmów na przestrzeni czasu.

Dowody ewolucji

Mamy wiele dowodów ewolucji. Są to między innymi: skamieniałości, narządy szczątkowe, homologie i analogie.

Skamieniałości to szczątki organizmów żyjących w przeszłości.

Narządy szczątkowe to narządy, które utraciły swoją pierwotną funkcję.

Homologie to podobieństwa w budowie organizmów. Wynikają ze wspólnego pochodzenia.

Analogie to podobieństwa w budowie organizmów. Nie wynikają ze wspólnego pochodzenia. Są efektem konwergencji ewolucyjnej.

Mechanizmy ewolucji

Głównym mechanizmem ewolucji jest dobór naturalny. To proces, w którym osobniki lepiej przystosowane do środowiska mają większe szanse na przeżycie i rozmnażanie.

Inne mechanizmy ewolucji to: mutacje, przepływ genów i dryf genetyczny.

Ekologia

Ekologia to nauka o relacjach między organizmami a ich środowiskiem.

Poziomy organizacji ekologicznej

Mamy różne poziomy organizacji ekologicznej: osobnik, populacja, zespół, biocenoza, ekosystem i biosfera.

Osobnik to pojedynczy organizm.

Populacja to grupa osobników tego samego gatunku. Żyją na danym obszarze.

Zespól to grupa populacji różnych gatunków. Wspólnie występują na danym obszarze.

Biocenoza to ożywiona część ekosystemu. Składa się z zespołów roślin, zwierząt i mikroorganizmów.

Ekosystem to biocenoza i jej środowisko abiotyczne (np. klimat, gleba).

Biosfera to wszystkie ekosystemy Ziemi.

Zależności między organizmami

Organizmy w ekosystemie są powiązane różnymi zależnościami. Są to między innymi: konkurencja, drapieżnictwo, pasożytnictwo i symbioza.

Konkurencja to rywalizacja o zasoby.

Drapieżnictwo to polowanie jednego organizmu na drugi.

Pasożytnictwo to życie jednego organizmu (pasożyta) na lub w innym organizmie (żywicielu). Kosztem żywiciela.

Symbioza to współżycie dwóch organizmów. Przynosi korzyści obu stronom (mutualizm) lub jednej stronie (komensalizm).

Podsumowanie

Brawo! Przypomnieliśmy sobie kluczowe zagadnienia z biologii rozszerzonej.

Pamiętaj o:

• Budowie i funkcji komórki (prokariotycznej i eukariotycznej).
• Procesach metabolicznych (oddychanie komórkowe i fotosynteza).
• Podstawach genetyki (DNA, RNA, replikacja, transkrypcja, translacja, mitoza i mejoza).
• Dowodach i mechanizmach ewolucji.
• Poziomach organizacji ekologicznej i zależnościach między organizmami.

Powodzenia na egzaminie! Dasz radę!